…is de kortste grap, die in Rusland circuleert. Rusland lijkt zoekende op een pad dat naar een nieuwe Koude Oorlog voert. Maar misschien voeden wij die angst van de Russen wel.
De vraag van betekenis is: wat denkt de Rus? En wat denkt Poetin?
Hoewel we niet weten wat Poetin denkt, is het dankzij het nieuwe boek van Svetlana Alexijewitsj, Het einde van de rode mens. Leven op de puinhopen van de Sovjet Unie nu een stuk duidelijker wat ‘de’ Rus denkt.
Het einde van de rode mens’ is fantastisch, want het is een meeslepend geschreven verhaal, oral history van het type dat je bij Bibeb of Gerard van Westerloo vindt. Het boek is kloek, meer dan vierhonderd pagina’s, maar er kan maar weinig uit worden weggelaten.
Het gaat over de politieke geschiedenis van de Sovjet-Unie en Rusland, maar ook over dat ongrijpbare, de Russische cultuur, de melancholie, de fixatie op strijd en lijden.
Politieke geschiedenis
Voor de sfeer in Rusland is de recente politieke geschiedenis van betekenis, maar ook de minder recente telt mee. In 1989 viel de muur in Berlijn en zakten de regimes in Oost-Europa als kaartenhuizen in elkaar. De oude mannen in het Kremlin stierven (Breznjev, Andropov) en Gorbatschov leek een nieuwe tijd in te luiden. Maar in 1992 was hij zo weinig populair in de USSR, dat een staatsgreep tegen hem plaats vond. Niks glasnost en perestroika, meende een deerniswekkende junta.
In het geheugen zit Jeltsin, die op een tank klom en de menigte toesprak. En een zweterige en schutterende junta. Jeltsin herstelde met enige woelingen de orde, om even later, binnen die orde Gorbatschov aan de kant te schuiven, het Russische communisme te beëindigen en de USSR op te heffen. Vervolgens bleek hij een drinkebroer met beperkingen en wees hij de KGB-man Poetin als zijn opvolger aan.
De sporen waren niettemin diep: het communisme verdween als systeem, het Rode leger werd door bezuiniging en verwaarlozing getroffen, maar in de hoofden veranderde weinig. Voor vrijheid heb je ook toegewijde democraten nodig. Die moet je opvoeden. Het kapitalisme is gemakkelijker aan te leren: de oligarchenkaste ontwikkelde zich in de jaren negentig in een razend tempo. Daar kom je niet zo gemakkelijk vanaf.
Het boek beschrijft de verwarrende revolte waarin Jeltsin een positieve hoofdrol speelde, via getuigen van de straat. Een maarschalk in de junta van drie dagen was Achromejev: hij was communist, frontstrijder, sloeg de hand aan zichzelf in die roerige dagen. Hoe kon hij, na een leven als communist en militair, ruim baan maken voor het kapitalisme?
De Russische ziel
In het kamp zat niet zo maar een enkeling maar het volk.
De hele ellende is dat onze beulen en slachtoffers dezelfde mensen zijn.
Als je vroeger bezoek had sprak je samen over boeken en voorstellingen. Nu gaat het over inkopen en de wisselkoers.
De bijl overleeft zijn baas.
Het zijn een paar willekeurig gekozen uitspraken. Wat heeft het voor zin van regering te wisselen als we zelf niet veranderen? Prachtige vraag, maar wat moet er dan veranderen?
Een Rus moet slecht en ellendig leven, dan verheft zijn ziel zich in het besef dat hij niet van deze wereld is. Hoe goorder en bloediger zijn leven, hoe meer zijn ziel de ruimte krijgt…
Een biecht die de complexe verhouding met het partijverleden blootlegt is deze: de commandant vertelt de plaatselijke bevolking dat de vermaledijde koelakken graan verbergen terwijl er honger wordt geleden.
Ik wist dat mijn moeders broer, oom Semjon, zakken graan in het bos had begraven. Ik was lid van de Komsomol. Ik had een eed gezworen. ’s Nachts wees ik de brigade de plek in het bos. Ze groeven de hele lading op. De commandant schudde me de hand: ‘Snel groot worden, broer!’ ’s Ochtends werd ik wakker van mijn moeders kreet: ‘Semjons huis staat in brand!’
Oom Semjon werd in het bos gevonden, door rode soldaten met sabels in stukken gehakt. Ik was vijftien. Mama raadde wat er gebeurd was. ’s Nachts gaf ze me een knapzak en zei: ‘Ga mijn zoon! Moge God je vergeven, arm kind.’
Ik wil sterven als een communist. Dat is mijn laatste wens…
Het is de krankzinnig makende dubbele verbinding tussen familiebanden en aangeleerde solidariteit met de staat en de partij.
Het leger, de strijd
Prachtig zijn de verhalen over de rol van het leger en de concentratie op strijd.
Het zijn net zombies. Ze denken dat ze het goede doen. Hoe kun je het goede doen met een mitrailleur en een mes?
Ze krijgen van alle kanten ingepeperd dat ze een kloteleven hadden met gruwelijke tanks en raketten als enig bezit. Ze waren bereid elke vijand te verpletteren. En dat zouden ze ook gedaan hebben. Maar alles is zonder slag of stoot ingestort. En niemand begrijpt waarom.
Haha, in plaats van vrijheid kregen we vouchers.
Dan worden de soldaten teruggezonden naar het burgerbestaan:
Daar stonden we. We bleven een half uur staan. Na een uur staan we er nog! Iemand moest ons een bevel geven. Maar er kwam geen bevel. Ik weet niet hoe lang het duurde voor we beseften dat er geen commando zou komen. Dat we zelf iets moesten beslissen, godsamme! In die twee jaar waren onze hersens verweekt…
Svetlana Alexijevitsj is een Wit Russische journaliste: zij heeft de geschiedenis van de nadagen van de Sovjet Unie en daarna opgetekend in verhalen. Verhalen vertellen kunnen de Russen beter dan enig ander volk. Maar ze moeten ook goed worden opgeschreven en soepel worden vertaald. En dat is gelukt.
Voor iedereen die de huidige Russische politiek wil begrijpen, is Het einde van de rode mens een absolute aanrader.
Svetlana Alexijevitsj, Het einde van de rode mens. Leven op de puinhopen van de Sovjet Unie / ISBN 978 90 854 2571 7 / hardcover / € 29,99 / 478 pagina’s
Reacties (6)
“Het kapitalisme is gemakkelijker aan te leren: de oligarchenkaste ontwikkelde zich in de jaren negentig in een razend tempo.”
Toch niet voor iedereen even gemakkelijk. Die oligarchenklasse wist zich onder andere zo snel te ontwikkelen omdat anderen nog helemaal niet mee geschakeld waren en zich dus zonder erg liet beroven. Ook nu nog is een groot deel van de bevolking van de ex Sovjet-Unie helemaal geen kapitalisme gewend. Je ziet het ook in hoe makkelijk ze bepaalde situaties aanvaarden en hoe makkelijk ze zich laten omkopen. Zij zien die omkoping als een soort vadertje staat die voor je zorgt.
“Maar misschien voeden wij die angst van de Russen wel.”
goh
Waarom kan ik hier geen engelstalige versie van vinden?
http://www.bookdepository.com/search?searchTerm=Svetlana+Alexievich&search=Find+book
haar laatste boek is uit 2006?
“De Russische ziel” is een term die wel vaker wordt gebruikt, over de Nederlandse ziel, de Turkse ziel of de Surinaamse ziel wordt nooit zo gesproken. Hebben deze mensen dan geen ziel, of staan ze te dicht bij ons om in mysticisme te vervallen?
Terreur gunnen wij meestal geen laagje romantiek, de nazi’s waren de banaliteit van het kwaad, ISIS is een stel krankzinnige fanaten, de Afrikaanse roverslegers die kindsoldaten inzetten zijn monsters. Veel liefhebbers van Russische literatuur zullen het mij oneens zijn, maar ik plaats de Rode terreur en de daaropvolgende misdaden in hetzelfde rijtje.
Laat de Russische beer met rust, dat is aan de Russen.
#1 De Oligarchen van Putin zijn ook geen echte kapitalisten. Zij hebben staatsbedrijven te leen gekregen van Putin om zo ongestraft hun zakken te kunnen vullen in ruil voor diensten aan hem. Deze “bedrijven” hebben een volledig staatsmonopolie en als 1 van de oligarchen niet volledig loyaal is aan Putin, wordt het desbetreffende “bedrijf” spontaan genationaliseerd en in bruikleen gegeven aan een ander vriendje. In de USSR was dat niet anders, alleen werden deze personen toen uitbetaald in natura en privileges en nu direct in geld. Feitelijk is dat dus geen kapitalisme maar een corrupte versie van van het van communisme, zoals die zich ook in China en Zuid Amerika ontwikkelt heeft.