ANALYSE - van dhr Toon Kerkhoff.
Discussies over integriteit in het Nederlandse openbaar bestuur vallen niet zelden ten prooi aan integritisme. Integriteit wordt te breed opgerekt en zaken worden ten onrechte een integriteitskwestie. Het gevolg is onzorgvuldigheid en een onduidelijke afbakening tussen een slechte beslissing of, bijvoorbeeld, corruptie. Hoewel het gevaar van integritisme reëel is, kan het benoemen van integritisme tegelijkertijd net zo goed ook een uitweg zijn om zinvol debat over publieke waarde(n) en publieke verantwoordelijkheid te ontlopen. Dat zou ook weer geen goede ontwikkeling zijn.
Kenmerkend voorbeeld van deze precaire balans is het conflict tussen zorgbestuurders enerzijds en RTL Nieuws en de Tweede Kamer anderzijds.
Aanleiding was het onderzoek van RTL sinds oktober 2015 waarbij bestuurders van 450 semipublieke organisaties gevraagd werd om hun bonnetjes. Vele onderwijsinstellingen, woningbouwcorporaties en musea gaven gehoor maar slechts 4 van de 188 aangeschreven zorginstellingen reageerden. Het heeft geleid tot een voor onze tijd typisch integriteitdebat. Aan de ene kant beschuldigen de zorgbestuurders RTL en de Kamer van integritisme. Die laatsten menen daarentegen dat de zorgbestuurders op die manier juist belangrijke publieke waarden omzeilen en hun publieke verantwoordelijkheid ontlopen.
‘Wel iets beters te doen’
In een eerste reactie op het RTL verzoek twitterde bestuurder van het Medisch Spectrum Twente, Bas Leerink, dat hij wel iets beters te doen had dan bonnetjes verzamelen voor de commerciële omroep. Directeur Jos de Beer van de bestuurdersvereniging in de zorg (NVZD) kon zijn verontwaardiging over het verzoek evenmin onderdrukken. Er was een “grens overschreden” en het openbaar maken van bonnetjes zou niet bijdragen aan betere (lees: goedkopere) zorg. Boudewijn Ponsioen, voorzitter van de Raad van Bestuur van het Wilhelminaziekenhuis in Assen, kon er ook niet over uit. Hij vond de hele kwestie “tamelijk ridicuul”. De Kamer voedde volgens hem “onnodig de sfeer van wantrouwen tegen zorgbestuurders”. Kortom: de beschuldiging van integritisme werd van stal gehaald.
De reactie van de zorgbestuurders leidde, natuurlijk, juist tot meer wantrouwen en kritiek. Leendert de Lange (VVD) en Lea Bouwmeester (PvdA) reageerden afkeurend en RTL nieuws wilde weten wat de zorgbestuurders toch te verbergen hadden. En zo nodigde de Kamer 170 zorgbestuurders uit om tekst en uitleg te geven, maar niemand kwam opdagen. Boele Staal (voormalig voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken en nu toezichthouder bij het Antonius Ziekenhuis in Nieuwegein) was er wel, evenals vertegenwoordigers van zeven branche verenigingen en drie bestuurders die wel hun declaraties hadden gedeeld.
Tijdens de zitting gooide Staal olie op het vuur. Hij wierp de Kamer verontwaardigd voor dat “het voor u kennelijk pas goed [is] als de burger kan zien of iemand één of twee biefstukken gegeten heeft”. Hij verwees ook naar het systeem wat er al is: “er is een Raad van Toezicht, de accountant, het jaarverslag. Ik zie niet wat openbaarmaking van de bonnetjes toevoegt”. Ook wilde Staal de privacy van zijn bestuurders beschermen: “ze zijn geen loslopend wild”.
Niet onder de indruk
De Kamer was niet onder de indruk. Zorgbestuurders zouden het debat en hun publieke verantwoordelijkheid ontlopen. De kritiek was vrijwel unaniem: het ging hier om publiek geld uit premies en dus om het publieke belang van goede, betaalbare en volledig controleerbare zorg. Minister Schippers (VVD) zei recent deze mening te delen maar wil niets afdwingen ook al kan dat wel. Zij hoopt op een cultuurverandering door middel van discussie in de sector zelf en niet door extra regels.
Hebben Kamer en RTL zich nu schuldig gemaakt aan integritisme of vermijden zorgbestuurders het debat door hier juist over te beginnen? Het lijkt toch op het laatste. Het verweer van de bestuurders is namelijk niet sterk en miskent legitieme publieke zorgen. Recente tijden hebben immers misstanden in de zorg laten zien, deels vanwege een scheve verhouding tussen extern en intern toezicht. Ook gebeurtenissen elders in de semipublieke sector (met VESTIA of Amarantis vers in het geheugen) zorgen voor terecht wantrouwen. Hameren op bestaande procedures overtuigt dan niet. Bovendien zou de beschuldigde nooit degene moeten zijn die bepaalt of er sprake is van integritisme. Het is een te makkelijke uitweg. Dat zorgbestuurders zich over de kritische vragen van Kamer en RTL verbazen (dat is toch onderdeel van de controlerende taak van Kamer en media?) is ook vreemd. Het roept de gedachte op dat men zich bewust verstopt achter de beschuldiging van integritisme. Hun kennelijke miskenning en bagatelliseren van legitieme publieke zorgen toont bovendien een gebrek aan aandacht voor publieke waarden en publiek debat in een semipublieke (en dus niet private) context. Zorgbestuurders moeten meedoen aan het waardendebat en dit niet wegzetten als “ridicuul”. Huidige tijden verlangen nu eenmaal ander en opener handelen en dat is op zichzelf vooralsnog geen integritisme.
Toon Kerkhoff is universitair docent bestuurskunde aan de Universiteit Leiden. Dit artikel verscheen eerder bij het Montesquieu Instituut.
Reacties (16)
Nadat de zorgbestuurder zijn bonnetje heeft gedeclareerd kan hij zich wijden aan de zinniger dingen die hij te doen heeft. De administrateur kan het bonnetje daarna desgevraagd openbaar maken. Daar heeft hij de bestuurder niet meer voor nodig.
Moeilijk: ik heb helemaal niets met veelverdieners die ook nog declareren.
Maar toch: er zijn raden van toezicht, public accountants, inspecties en nog veel meer controlemechanismen. Vroeger hadden we het over “single audit”; je kunt ook zeggen: controle op controle stapelen gaat ook niet helpen.
Het gedoe met Vestia was een drama: maar daar speelde het echte probleem: hoe vermijden we het bederf van zonnekoning-gedrag en de verloedering van toezicht? Hoe zorgen we dat de inspectie zijn werk beter doet? Hoe zorgen we dat de accountant wordt afgerekend op zijn incompetentie?
Ik vind dat belangrijke vragen. Door het accent op de bonnetjes gaan we die vragen voorbij.
@2: hoe vermijden we het bederf van zonnekoning-gedrag en de verloedering van toezicht?
Het zal op hevige weerstand stuiten, maar een verplichte psychopatentest voor bepaalde functies zou zo gek nog niet wezen. Daarnaast zouden toezichthouders uit een andere vijver moeten komen dan de bestuurders waarop zijn moeten toezien.
We blijven er maar over praten, praten, praten – en ondertussen verandert er helemaal niks.
Ze hebben het er zelf naar gemaakt.
Een deel heeft zichzelf zulke exorbitante salarissen gegeven op kosten van de premiebetaler dat men nu ook wil weten of er niet via de onkostendeclaraties inkomen gegenereerd wordt.
En reken maar dat elke bestuurder aan het eind van de maand zorgvuldig (in de baas zijn tijd) zijn bonnetjes zit in te voeren of laat invoeren. Dus geen tijd hebben om de premiebetaler te informeren is flauwekul en de zoveelste minachting voor de premiebetaler.
Dat bedoel ik: opwinding over bonnetjes, maar serieus kijken naar hoe je prestaties moet beoordelen, hoe je moet inspecteren, lijkt mij belangrijker.
Natuurlijk speelt geestelijke gezondheid van baasjes een rol, maar het aantal narcisten in de boardroom is hoog, kan ik je verzekeren. Toezicht ja, vooral een paar mensen, die belanghebbend zijn en die de grootverdieners met de beentjes op de vloer zetten
Wat al eerder werd genoemd:
Die beloningen zijn hoog genoeg!!!
Als die gasten zo nodig reerug moeten eten en wijn slobberen, doen ze dat maar op eigen kosten.
En “de relaties” kunnen wel wat in personeelsrestaurant geserveerd krijgen.
Of zou dat alleen maar goed genoeg zijn voor het “gewone volk”??
;-)
@7: Als het personeelsrestaurant zo’n Sodexoprak serveert, voorzie ik vroeg of laat een revolte onder dat “gewone volk”.
Zoals @7 impliciet beaamt, gaat voor de meesten de discussie helemaal niet over integriteit maar over (te) veel verdienen.
Er wordt @0 gerefereerd naar “het debat”, maar voor velen bestaat dat debat alleen maar uit het afgeven op “zakkenvullers”, “graaiers”, en andere plakkertjes. Waar het debat eigenlijk wel over zou moeten gaan is mij niet duidelijk, want met bonnetjes kun je echte integriteitsproblemen toch niet signaleren. Genoemd in @0 zijn Vestia en Amarantis – nou – dat ging bepaald niet over bonnetjes.
Dat het om publiek geld gaat is een smoes, bonnetjes zijn een verwaarloosbare fractie van de zorg-financiering en – lees de rekenkamer verslagen er maar eens op na – de overheid kan van haar eigen uitgaven op tal van terreinen niet eens goed onderbouwen wat de doelmatigheid is.
Vooralsnog is voor mij het opvragen van declaratie-bonnetjes een brede vis-expeditie die tot niets anders leidt dan het verder aanwakkeren van algemene gevoelens van onbehagen en beschuldigingen die later weer onterecht zullen blijken te zijn. Vergelijking met de “affaire” Bram Peper is dan ook vooralsnog beter op zijn plaats dan met Vestia of Amarantis.
@9: “niet over integriteit maar over (te) veel verdienen.”
Dat zijn wel twee heel erg nauw verbonden constructen, temeer omdat bestuurders nogal invloed (kunnen) hebben op hun eigen salaris. Bovendien gaat het hier ook om de inkomsten (intransparant) wat ophogen middels declaraties, hetgeen toch wel heel veel met integriteit te maken heeft.
@9: Je hebt gelijk, maar het bonnetjesgedrag kan wel een indicator zijn. Als men daar makkelijk uit de bocht vliegt is duidelijk dat er weinig besef of respect is voor degene die de premies ophoest.
Ik zou geen bestuurder vertrouwen die op kosten van de sociale woningbouwvereniging in een Maserati rijdt.
Het doet me denken aan de anekdote van de Marshall hulp: we hoeven niet bang te zijn dat de Nederlanders het over de balk gooien, want onze ontmoeting met Premier Drees was gewoon bij hem thuis waar we thee met een koekje kregen.
@10: bonnetjesgedrag is altijd in relatie tot een declaratieregeling. Die zijn niet wettelijk geregeld, dus het lijkt me ook dat een serieuze grondslag voor het opvragen van die declaraties ontbreekt.
@11: er was geen bonnetje voor die Maserati.
“respect voor degene die de premies ophoest.” Drogreden. Een autoverzekering is ook verplicht, gaan we daarom bonnetjes bij de autoverzekeraar opvragen?
@12:
[ er was geen bonnetje voor die Maserati. ]
Grapje zeker? Heb ik immers niet als bonnetjesissue opgevoerd.
[ Een autoverzekering is ook verplicht ]
Vergelijking gaat mank. Het gaat hier niet om de bonnetjes van een private zorg- of autoverzekeraar maar die van de uitvoerende semipublieke organisaties.
@12: “Die zijn niet wettelijk geregeld, dus het lijkt me ook dat een serieuze grondslag voor het opvragen van die declaraties ontbreekt.”
Wat is dat voor een absurde uitspraak? Het feit dat er geen wettelijke regeling voor declaraties is, maakt nog niet dat er geen serieuze grondslag ligt voor het opvragen van declaraties. Ik zou zelfs eerder het omgekeerde stellen: Als er geen wettelijke regeling is, loert er misbruik en kijkt de accountant er ook niet naar en mist er dus controle. Daar ligt dan juist een belangrijke taak voor de pers.
@14: de regelingen verschillen per bedrijf. Natuurlijk kijkt de accountant daar naar. Wanneer vergoedingen belastbaar inkomens worden staat in de belastingwet; een andere wet regelt de maximale inkomens in bepaalde publieke of semi-publieke sectoren. Wat dus over blijft zijn de wettelijk verder niet gespecificeerde maar wel onbelaste vergoedingen.
@13 : “Heb ik immers niet als bonnetjesissue opgevoerd.” Dan was het dus off-topic.