COLUMN - door Marcel Canoy
Het wordt tijd om het onmeetbare op het schild te heffen. Van onmeetbare dingen worden we vaak gelukkig; een gedicht, een lied, een aai over de bol of een gesprek. Jammer dat het onmeetbare vaak het kind van de rekening van boekhouders wordt. Boekhouders delen de lakens uit. Lakens die stinken naar cijfers.
Het onmeetbare kan in behoeftes voorzien die cijfers niet kunnen bieden. Eenzame ouderen willen een praatje, geen protocol. Mensen die buiten hun schuld in de financiële problemen komen willen gehoord en serieus genomen worden, geen vernederende sanering. Mantelzorgers willen rust en erkenning, geen standaard zorgplan waarin zij niet eens voorkomen.
Wie snapt het
Een pleidooi voor het onmeetbare is niet nieuw. Oscar Wilde stelde bijvoorbeeld al in 1892 dat een cynicus van alles de prijs weet, maar van niets de waarde. Elke kunstenaar snapt de waarde van het onmeetbare sinds kunstenaars uitgevonden zijn. Zelfs Den Haag, het CPB en de meeste economen snappen het. Maar ze doen er te weinig mee.
Kennedy
Een politicus die de waarde van het onmeetbare inzag én er iets mee deed was Robert Kennedy:
…het bruto nationaal product houdt geen rekening met de gezondheid van onze kinderen, de kwaliteit van het onderwijs of het plezier in het spel. Het meet niet de schoonheid van poëzie, de kracht van het huwelijk noch de intelligentie van het publieke debat of de integriteit van ambtenaren. Het meet geen humor, moed en wijsheid, noch empathie of vaderlandsliefde. Het meet kort gezegd alles behalve de dingen die het leven waardevol maken.
Den Haag
Deze les van Kennedy is nog altijd actueel. In de politiek is niet alleen het bruto nationaal product, ondanks de al jaren bekende beperkingen, nog altijd dominant in de beleidsvorming. Kosten-batenanalyses, kosteneffectiviteit, boekhoudsommen en modeluitkomsten van macromodellen spelen nog altijd een zeer belangrijke rol in Den Haag.
Nut meten
Ik zal de laatste zijn om het nut van al deze mooie instrumenten in twijfel te trekken. Je kunt als land je euro maar één keer uitgeven. Objectieve en onafhankelijke bronnen, zoals wetenschappers of planbureaus, zijn fijn omdat ze verhinderen dat de euro’s uitgegeven worden aan hobby’s van opportunistische politici.
Duister pact
Waarom is het onmeetbare dan zo vaak het kind van de rekening? Daar zijn verschillende oorzaken voor. De economen, de politiek, de media, en de wetenschap lijken een duister pact te hebben gesloten.
Economie
Economen gebruiken modellen om dingen te berekenen. Niets mis mee, maar er ontstaat wel een automatische bias naar kwantificeerbare grootheden, waarbij het onmeetbare niet zelden gelijk gesteld wordt aan nul. Het is niet kwantificeerbaar dus bestaat het niet. Waarom verdwijnt het verhaal te vaak achter de cijfers?
Politiek
De politiek zou in theorie de hoeder moeten zijn van het onmeetbare. Een bekwame politicus zou zeggen: ‘Uit berekeningen blijkt dat deze maatregel 10 miljoen euro meer kost dan die oplevert. Evenwel kennen we vele overtuigende verhalen waaruit blijkt wat de immateriële baten zijn. Ik vind die 10 miljoen prima besteed geld!’ Waarom doen politici dit zelden?
Media
De politiek wordt voor een belangrijk deel gevoed en geleid door de media. En die zijn ook dol op getallen. Mijn klassieker is het CPB dat in een vlaag van simplisme had beweerd dat er 1 miljard bezuinigd kon worden op de wijkverpleging. Drie tellen nadenken en goed lezen leverden al op dat dit kwam door vraaguitval. De maatschappelijke kosten van deze bezuiniging zouden een veelvoud zijn van dat miljard. Maar toch kwam de media aanzetten met dat miljard. De macht van het getal valt niet te onderschatten. Zelfs als er een ijverige journalist de voetnoten van het CPB leest of het zelf uitzoekt en ontkracht, blijft dat miljard nog tijden rondzingen. De media zitten in een online race wie een bericht het snelste heeft geplaatst, en dan is een miljard lekker scoren – al slaat het nergens op.
Wetenschap
De laatste bondgenoot in het pact is de wetenschap, waar een informele pikorde heerst. Bovenaan staan de harde wetenschappen als wis- en natuurkunde gevolgd door scheikunde. De orde vervolgt met vakken als biologie en geneeskunde om vervolgens via economie, filosofie, en psychologie af te dalen naar de ‘bodem’ alwaar de sociale wetenschappen huizen. Antropologie en theologie staan onderaan want dat zouden maar verhaaltjes zijn en praatjes vullen geen gaatjes. Het grappige maar ook trieste van deze vaak gehanteerde volgorde is dat er niet eens het begin van een wetenschappelijk bewijs is voor een dergelijke ordening. Er is alleen onderscheid tussen goede wetenschap(pers) en slechte wetenschap(pers), niet tussen goede en slechte wetenschapsvelden.
N=1
Cijfers zijn objectief en verhalen vaag. Hoe overtuigend een verhaal ook is en hoe dubieus een cijfer, er is altijd wel iemand die bij een verhaal n=1 roept. En weg is het verhaal. Cijfers en statistieken creëren een mythe van onpartijdigheid en objectiviteit, waarbij standaard vergeten wordt dat cijfers afhangen van aannames die vrijwel nooit waardevrij zijn. Het wordt tijd verhalen en cijfers eerlijker te behandelen.
Sociale domein
Stel, we verplaatsen ons in het sociale domein. Juist in dat domein is de noodzaak het onmeetbare op het schild te tillen groot. Succesvolle interventies zorgen ervoor dat ouderen minder eenzaam worden en kwetsbare groepen zich gehoord of weerbaarder voelen. Maar worden interventies hier ook op beoordeeld? Zelden. Het medische model of andere vormen van aanbod- of opbrengst-denken staan een dergelijke beoordeling maar al te vaak in de weg.
Obama
Wie pakt de handschoen op van Robert Kennedy? Barack Obama ging u voor: ‘Wij zijn hier vanavond niet bijeen om ons land te prijzen voor de hoogte van de wolkenkrabbers, de militaire macht of de grootte van de economie. Onze gezamenlijke trots is gebaseerd op een simpele belofte van 200 jaar oud. We vinden het vanzelfsprekend dat mensen gelijk zijn en zijn geschapen met onvervreemdbare rechten zoals leven, vrijheid en het nastreven van geluk. Dat vormt het genie van Amerika.’ En toen, in 2004, was hij nog geeneens senator.
Maak het onmeetbare zichtbaar
De beste manier om het onmeetbare zichtbaar te maken is door verhalen. Verhalen die niet op zich staan, maar iets vertegenwoordigen waar we trots op zijn; waar we collectief waarde aan hechten; waar we geld voor over hebben; of over zouden moeten hebben. En wat we kwijt dreigen te raken als de cijfers te machtig worden.
Deze column verscheen eerder op Sociale Vraagstukken. Marcel Canoy is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, en columnist voor www.socialevraagstukken.nl
Reacties (1)
Nice.