Tweede deel van een vierdelige reeks over de laatste, naar mystiek neigende stromingen binnen de antieke filosofie.
Invloeden van oude bekenden
Wie het neoplatonisme bestudeert, herkent allerlei oude bekenden: elementen uit de eerdere filosofische stelsels.
Om te beginnen is er natuurlijk een sterke invloed van de filosofie van Plato zelf. De opvatting dat het Ene ook ruimte en tijd overstijgt is echter terug te leiden tot dat wat Parmenides al had beweerd over het Zijn. We vonden die gedachte eerder al bij Anaximandros, die ook een alomtegenwoordige oerstof aannam, die hij apeiron noemde. Bij Anaximandros verandert dit apeiron zelf echter in de wereld zoals wij die kennen, het blijft niet achter de wereld aanwezig, zoals het Ene bij de neoplatonisten.
Verder is in het Neoplatonisme invloed te herkennen van de stoïcijnen. Het Ene doet immers denken aan het stoïcijnse pantheïsme. Daarnaast waren de neoplatonisten ook actief in de wetenschap, en verwezen ze daarbij graag naar de werken van eerdere stoïcijnse wetenschappers.
In geschriften van veel neoplatonisten, met name die van Porfyrios, zijn ook invloeden van de aristotelische school te bekennen. Vooral de aristotelische wetenschap en logica waren voor hen interessant. Daarbij beriepen de neoplatonisten zich op Aristoteles’ filosofie over de deugd.
Het neoplatonisme is zodoende een eigenzinnige cocktail van eerdere filosofieën. Het wordt dan ook beschouwd als de laatste grote filosofische eruptie van de Oudheid, althans in het Westen. In feite komen alle filosofische stromingen aan het eind van de Oudheid nog één keer samen in een alomvattende systeemfilosofie.
Tegelijkertijd wordt het neoplatonisme met haar strenge normen en haar neiging zich te richten op het “hogere” gezien als een grote wegbereider voor het christendom. In de vroege christelijke filosofie wordt dan ook vaak naar neoplatoonse denkers verwezen.
Mysticisme
We zien bovendien een voor de westerse filosofie geheel nieuwe, mystieke kant. Anders dan bij Plato zelf, is de hogere waarheid volgens neoplatonisten niet te bereiken door intellect en spitsvondig redeneren. Het Ene is immers niet rationeel te begrijpen.
Toch valt hier volgens de neoplatonisten contact mee te krijgen. Volgens hen is het hogere, het Ene, in werkelijkheid in alles aanwezig, en dus ook in ieder mens. Sterker nog, omdat alles voortkomt uit het ultieme goede, bestaan er in de neoplatoonse filosofie in wezen geen negatieve zaken. Het werkelijke wezen van alles is zinvol en positief.
Maar bij de neoplatonisten is wel een negatieve weg mogelijk, door zich te verwijderen van het Ene. Dat gebeurt met name wanneer men zich richt op de materiële wereld. Hoe verder wij van de oorspronkelijke vorm verwijderd raken, hoe lager het leven. Door te mediteren valt op een spirituele manier echter contact te maken met het Ene, en dat is de enige weg naar het ware geluk.
Hoe de neoplatonisten tot dit gezichtspunt kwamen, is te begrijpen als we kijken naar de gnosis, een verzamelnaam voor de religieuze stromingen. Daarover volgend keer.
***
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.