Multinationals beteugelen

VERSLAG - Het Franse Europarlementslid Eva Joly (Groenen) wordt vandaag 70. Zij was maandag te gast in Utrecht op een bijeenkomst van Studium Generale van de Utrechtse Universiteit die in het teken stond van 40 jaar Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO).

Twintig jaar geleden was Eva Joly als onderzoeksrechter belast met een zaak tegen het Franse oliebedrijf Elf Aquitaine. Ze verbaasde zich er over hoe eenvoudig het was enorme bedragen weg te sluizen naar belastingparadijzen als Liechtenstein. Dit soort gedrag van multinationals, zo ontdekte Joly in haar praktijk, gaat vooral ten koste van ontwikkelingslanden. Een land als Zambia verdient volgens haar nauwelijks aan de export van koper door slimme belastingtrucs via het belastingparadijs Mauritius: ‘In mijn geboorteland Noorwegen krijgt de staat 73% van de olie die daar gewonnen wordt, in Zambia krijgen de koperbedrijven 95,5% van de opbrengsten en de staat 0,5%. Dit is puur kolonialisme.’De conclusie van Eva Joly, nadat ze een reeks van dergelijke kwesties had zien passeren:  er heeft in de afgelopen decennia door het optreden van multinationals een geweldige overdracht van rijkdom plaatsgevonden van zuid naar noord en van publieke naar private doelen. In 2009 besluit ze in de politiek te gaan. Ze wordt op de lijst van Europe Ecologie/Les Verts gekozen als afgevaardigde in het Europese Parlement. Het is volgens haar allemaal een kwestie van politieke wil. Het kan ook anders. Te vaak laten regeringen zich chanteren  met de belofte van werkgelegenheid. Met bedrijfsvriendelijke maatregelen lopen ze miljoenen inkomsten mis en de enige uitweg is dan korten op de staatsuitgaven. Bilaterale en internationale verdragen, die overigens nauwelijks in de openbaarheid komen, bevorderen nog steeds belastingontwijking. En de onderlinge concurrentie tussen landen op het gebied van de belastingtarieven heeft de race to the bottom nog niet kunnen keren.

Heeft de EU de macht om multinationals te beteugelen? Er zijn volgens Eva Joly de afgelopen jaren voorzichtige stappen in de goede richting gezet. In 2011 wist ze de meerderheid van het Europese Parlement mee te krijgen voor haar voorstellen om de belastingontduiking van multinationals in arme landen tegen te gaan. Precies een jaar geleden publiceerde de Europese Commissie een plan om belastingontwijking in de EU aan te pakken, in mei gevolgd door een resolutie van het Europese Parlement.  Het gaat om niet weinig. Europa als geheel mist alles bij elkaar maar liefst 1000 miljard euro door belastingontduiking, -ontwijking, corruptie en fraude. Het plan van de Commissie is inmiddels op twee punten uitgewerkt: de informatie-uitwisseling tussen belastingdiensten en de aanpak van brievenbusfirma’s. Maar het verzet tegen dergelijke maatregelen is nog groot, ondanks het feit dat er nog nooit zoveel belasting is ontdoken. Het Verenigd Koninkrijk is een van de dwarsliggers en ook  landen die zelf fungeren als belastingparadijzen zoals Luxemburg en Nederland maken bezwaar. Dergelijke landen zouden uit de Unie gezet moeten worden, zei Joly.

De belangrijkste winst van de afgelopen tijd zit volgens Eva Joly echter vooral in het bewustzijn bij het grote publiek dat er iets helemaal fout zit in het gedrag van de multinationals. De crisis heeft daarbij een handje geholpen. Ze put hoop uit recente demonstraties tegen de macht van multinationals zoals het protest van UK Uncut in Londen tegen Starbucks en andere bedrijven die in Engeland geen belasting betalen.  En verder wees ze er op dat consumenten ook keuzes kunnen maken. Voor voedsel dat uit de buurt komt en andere producten waar multinationals geen grip op hebben. Voor banken die de toets op ethische criteria doorstaan. We staan niet volledig machteloos.

Martyn Day, Brits advocaat verbonden aan Greenpeace, de tweede spreker op de bijeenkomst van Studium Generale en SOMO, bestrijdt de multinationals in de rechtszaal. Hij deed zaken tegen Transfigura (het gifschip) en Shell (olielekken in Nigeria). Het gaat daarbij om grote bedragen, in een zaak tegen BP om 20,25 miljoen pond. In Engeland kan dat. Daarbij vergeleken is het Nederlandse systeem volgens Day legal crap. Grote claims opleggen aan multinationals is hier vrijwel onmogelijk. En het enige waar deze bedrijven gevoelig voor zijn is geld.

De Nederlandse hoogleraar Ewald Engelen sloot in zijn betoog aan bij Eva Joly met de stelling dat de huidige economische en financiële crisis een kans biedt op verandering.  Tot 2008 had niemand in Nederland in de gaten wat er aan de hand was. De politiek was druk met andere onderwerpen zoals integratie. Er gold maar één wet: laat de grote ondernemingen vrij en zij zullen ons welvaart bezorgen. Maar intussen daalde de bijdrage van die bedrijven aan de publieke zaak van 10% rond de eeuwwisseling naar 4% enkele jaren geleden. De staat is nu vrijwel geheel afhankelijk van inkomsten uit arbeid.  Anders dan Joly gelooft euroscepticus Engelen niet in de heilzame werking van Europese samenwerking tegen de grote bedrijven. Maar de wal zal het schip keren. Engelen verwees naar Henry Ford, die op een gegeven moment ook zelf tot het inzicht kwam, dat zijn bedrijf te gronde zou gaan als de arbeiders zijn producten niet zouden kunnen kopen. Hij verhoogde daarom de lonen. Zullen de huidige multinationals zich ook op deze manier zelf kunnen beteugelen?

Tot slot van deze avond werd de merendeels jonge aanwezigen gevraagd in hoeverre ze geïnspireerd waren door de gasten om zelf in actie te komen.  Velen toonden zich bereid om in het publieke debat hun stem te laten horen. Maar opvallend was wel dat vrijwel niemand de keuze van Eva Joly volgde om ook daadwerkelijk in de politiek te gaan om de strijd met de reuzen te voeren. Raakt de keuze voor een politieke loopbaan alleen nog de oudere generatie?

Er is een videoverslag van de avond.