Miskoop

COLUMN - Omdat ik momenteel een cursus aan het voorbereiden ben over islamitisch Spanje, kocht ik een tijd geleden in mijn favoriete antiquariaat een boek dat daarover leek te gaan: The Mezuza in the Madonna’s Foot van Trudi Alexy. Oral histories exploring 500 years in the paradoxical relationship of Spain and the Jews, zegt de ondertitel. Ik verwachtte iets aan te treffen over de geschiedenis van joden in Spanje na 1492, toen de katholieke majesteiten Ferdinand en Isabella besloten alle joden Spanje uit te jagen.

Mijn nieuwe aanwinst bleek een miskoop, maar en wel hele gelukkige. Over Spaanse joden die ervoor kozen in Spanje te blijven, hetzij als converso, het zij als marrano (jood in het geheim) trof ik wel wat aan, maar bedroevend weinig. Het boek gaat voornamlijk over Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog via het Spanje van Franco een veilig heenkomen zochten en daar in groten getale ook in zijn geslaagd. De auteur was er – als kind – één van.

Zij schetst in haar boek een beeld van de vluchtroute via Spanje door middel van interviews met gevluchte Joden, met mensensmokkelaars en hulpverleners. En passant probeert ze een antwoord te geven op de vraag hoe het mogelijk was dat de bevolking van een land met zo’n enorm vijandige houding tegenover Joden hen toch hielp toen dat nodig was en daarvoor zelfs druk weerstond van bondgenoot Nazi Duitsland om zich anders op te stellen. Dat antwoord komt niet heel goed uit de verf, maar de verhalen zijn een genot om te lezen.

Eén wil ik u niet onthouden. Leon Nussbaum uit Wenen komt als vluchteling terecht in Zuid Frankrijk en weet een mensensmokkelaar te vinden die hem de Pyreneeën over wil helpen. Op de ochtend van zijn vertrek treft hij tot zijn schrik een hele groep Joden op de vlucht aan, waaronder een ouder echtpaar. Aanvankelijk is hij bang dat die oudjes de boel zullen vertragen en hun pakkans (zowel de Franse politie als de Spaanse pakte illegale grensoverschijders op) zullen vergroten, maar dat blijkt mee te vallen: ze kunnen prima mee, vooral ook omdat Leon besluit de koffer van de oudere dame te dragen.

Ze weten uit handen van de Fransen te blijven, die mensen zonder geldig exit-visum terugstuurde. Aan de Spaanse kant gaan de groep en Leon uit elkaar. Na bijna te zijn doodgevroren en een paar dagen een zwerversbestaan te hebben geleid in Noord-Spanje, wordt Leon door de Spaanse politie opgepakt en in de gevangenis gestopt, waar hij de rest van de groep terugvindt. De autoriteiten sturen ze vooralsnog niet terug naar Frankrijk, maar het gevangenisbestaan is natuurlijk ook geen pretje. Bovendien weten ze niet wat er op langere termijn met ze gaat gebeuren.

De Spanjaarden laten vervolgens de vrouwen vrij, om zo meer ruimte te maken voor de forse stroom illegale vluchtelingen. Uiteindelijk worden ook een paar mannen vrijgelaten. Dat zijn uitsluitend mannen die buiten de gevangenis een vrouw hebben. Als dat buiten eenmaal bekend wordt, komen alle vrouwen in actie om hun man eruit te krijgen en langzaamaan lukt dat. De man van het bejaarde stel beloofd Leon vlak voor zijn vrijlating om hem ook vrij te krijgen, als dank voor het dragen van die koffer. Dat lijkt echter onmogelijk. Leon is namelijk single.

Buiten de gevangenis worden de vluchtelingen geholpen door een Amerikaans-Joodse hulporganisatie. De oudere man legt zijn probleem voor aan een jonge vrouw die bij die organisatie werkt en vraagt haar of zij zich niet kan voordoen als Leons verloofde. Dat weigert ze, want het is een volslagen vreemdeling die ze zelfs nog nooit gezien heeft. De oudere man dringt echter aan en uiteindelijk gaat ze op zijn verzoek in.

De Spaanse autoriteiten wijzen echter haar verzoek om vrijlating af, omdat ze slechts Leons verloofde is en er verder geen papieren zijn die het bestaan van een relatie aannemelijk kunnen maken. Dat gebeurt er iets grappigs: die weigering pikt ze niet en ze blijft pogingen ondernemen om Leon vrij te krijgen. Dat lukt haar uiteindelijk en zo begint Leon aan zijn bestaan als illegaal in Spanje, daarbij geholpen door de Amerikaanse hulporganisatie. Hij en de vrouw die hem de gevangenis uit hielp mogen elkaar, maar niet meer dan dat.

Eind jaren tachtig, in Canada, vertelt Leon Nussbaum de auteur van het boek dat hij er lang over heeft gedaan om haar het hof te maken. Ze zijn dan nog steeds getrouwd.