Kunst op Zondag | Sloop

Bij de sloop van gebouwen dreigt kunst verloren te gaan. Mag een gebouw gesloopt worden en moet de kunst worden gered? In Noorwegen loopt een discussie over de toekomst van de regeringsgebouwen die in 2011 beschadigd raakten door de bomaanslag van Breivik. Op en in die gebouwen zitten vijf wanddecoraties van Picasso.

Er lijkt overeenstemming over de Picasso’s. Die moeten behouden blijven. De gebouwen mogen plat volgens veertig procent van de bevolking. Toch is ook 34 procent tegen de sloop. Eén van de beroemdste Noorse schilders, Dag Hol, vindt de gebouwen foeilelijk en rijp voor de sloop. Het Noorse instituut voor cultureel erfgoed is van mening dat de gebouwen een belangrijk deel van het een cultureel tijdperk vormen en de Picasso’s op hun plek moeten blijven.

Ondertussen lanceert de overheid voorstellen voor renovatie of nieuwbouw van de gebouwen en mag het publiek zich via een blog er ook mee bemoeien. Onderzoekers stellen dat sloop de goedkoopste oplossing is en dat de Picasso’s op een andere plek opgebouwd kunnen worden.

In één geval is de Picasso een wel heel kenmerkend onderdeel van het gebouw. Het gezandstraalde reliëf domineert de voorgevel van een opvallend gebouw.

Y-blokken, Central Government Buildings with decoration The Fishermen.

Twee andere Picasso’s hangen in de trappenhuizen van een kantorenflat.

Sandblasted concrete decoration by Pablo Picasso in stairway landing of the government office tower.

Government office tower, sandblasted relief on a stairway landing by Pablo Picasso.

Stel dat deze werken aan sloop ten onder gaan, dan is Noorwegen niet zozeer een paar Picasso’s kwijt, maar het werk van Carl Nesjar, een beeldend kunstenaar die zo’n 17 jaar met Picasso samenwerkte en wel vaker werk produceerde op basis van ontwerpen van Picasso. In het Amsterdamse Vondelpark staat Figure découpée (l’ Oiseau), door Picasso ontworpen en door Carl Nesjar gerealiseerd.

Gelukkig kennen we in Nederland weinig bomaanslagen, waarna over het behoud van architectuur en kunst moet worden getwist. De sloophamer is een grotere bedreiging. De gemeente Utrecht gaf in april toe dat 57 procent van kunst in de openbare ruimte door sloop verloren is gegaan (pdf). In ons land waren er dit jaar al drie gevallen waar kunst van de sloop gered moet worden.

In Leiden is een wandkunstwerk van Josje Smit veilig gesteld, voordat het schoolgebouw waar het hing gesloopt wordt. In Breda zijn deskundigen het oneens of een werk van Hugo Brouwer gered kan worden. De gemeente gaat in ieder geval onderzoeken of het werk in een te slopen schoolgebouw behouden kan blijven. In Pekela zijn drie gevelwerken gered alvorens een school plat ging, maar is er nog geen andere bestemming voor de werken van Anno Smith gevonden.

Onze eigen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed vraagt de hulp van het publiek bij het opsporen van wandkunst. In samenwerking met het Instituut Collectie Nederland probeert men wandkunstwerk uit de wederopbouwperiode (1945-1965) te behoeden voor sloop. Op de website help wandkunst opsporen kun je kunstwerken in en op gebouwen melden en tevens aangeven of ze al dan niet door sloop worden bedreigd.

De vraag is wel: wat moet er met de kunstwerken gebeuren als het gebouw toch wordt gesloopt? Niet alle gebouwen worden van de ondergang gered omdat architectuur ook als kunst wordt gezien. In 2000 stapte een architect naar de rechter en beriep zich op het auteursrecht in een poging de sloop van een van zijn ontwerpen tegen te gaan. De Hoge Raad oordeelde vier jaar later dat de gemeente goede redenen had voor sloop. Er zat asbest in het gebouw en renovatie zou te duur uitpakken.

Verder had de gemeente zorgvuldig gehandeld door aan de voorwaarden van het auteursrecht voor architectuur te voldoen. Nog eens vier jaar later ging in Lelystad nog een ontwerp van dezelfde  architect tegen de vlakte, mede op grond van de uitspraak van de Hoge Raad in 2004.

Moet gebouw-gebonden kunst koste wat kost worden behouden bij de sloop van een pand of is het als onderdeel van de architectuur per definitie tijdelijk en mag het worden weggehaald? Die vraag stelde Siebe Thissen, hoofd Beeldende Kunst en Openbare Ruimte (BKOR) bij het Centrum Beeldende Kunst Rotterdam, aldus het blad Metropolis M.  De vraag kwam aan de orde tijdens Less is More, More Or Less, een door TENT georganiseerde discussie over verzamelen en ontzamelen van kunst in de openbare ruimte. Deelnemers konden voorstellen doen hoe het ontzamelen of verwijderen van kunst ook anders kan.

Sarah van Sonsbeeck kwam met het idee om op elke plek waar kunst verdwijnt in Rotterdam een spiegel te plaatsen met de tekst: ‘Hier was eerst kunst, nu alleen de lucht’.

‘Untitled’, 2013, Sarah van Sonbeeck, Courtesy the artist and Annet Gelink Gallery Amsterdam.

Dat is kunst vervangen door kunst. In 2010 schonk een woningbouwvereniging een gevelkunstwerk aan het Groninger Museum en in 2012 werd in Breda een glasmozaïek verplaatst naar een nieuw gebouw.