Kunst op Zondag | De Franken

Ik toonde vorige keer vier kunstvoorwerpen die illustreerden dat de Lage Landen een economische en politieke krachtcentrale kunnen zijn. Nooit was dat duidelijker dan in de tijd na de desintegratie van het Romeinse Rijk, toen de Franken vanuit de huidige Benelux het land onderwierpen dat naar ze is vernoemd. In de Nederlandse geschiedeniscanon komen de Franken er (anders dan in België, Duitsland en Frankrijk) wat bekaaid vanaf. Toch zijn de Franken – en meer in het algemeen de cultuur van de zesde tot en met achtste eeuw – de moeite waard, zoals ik vandaag wil tonen.

Het heeft geen zin te ontkennen dat de Franken een krijgslustig volkje waren, dus ik begin met wat wapens. Wapens die er precies hetzelfde uitgezien zouden hebben als ze waren gedragen door hun buurvolken. Zo is deze helm, die te zien is in Burg Linn in Krefeld, een betrekkelijk standaardmodel. Wel is ze erg mooi, zodat men wel aanneemt dat het gaat om een vorstengraf.

Frankische spangenhelm (© Burg Linn, Krefeld)

De Frankische krijgers waren gevreesd om de dodelijke efficiëntie waarmee ze de bijl wierpen, een wapen dat naar ze is vernoemd en bekendstaat als francisca. Deze twee zijn te zien in het British Museum in Londen en komen vermoedelijk uit westelijk Frankrijk.

Twee Frankische werpbijlen (© Trustees of the British Museum)

Zoals wel meer Germaanse heersers in het voormalige Romeinse Rijk, werkten de Frankische heersers samen met de kerk. Een van de vensters in de Nederlandse geschiedcanon is gewijd aan Willibrordus, die rond 690 naar het gebied van de Kromme Rijn werd gestuurd. In het Musée départemental in Arles liggen enkele voorwerpen uit het graf van een andere bisschop, Caesarius, een van de grote theologen uit deze tijd. Dit is de gesp van zijn riem: twee slapende soldaten bij het graf van Christus.

Gordelgesp (©Musée departemental, Arles)

De Franken waren niet altijd christenen geweest. Deze mantelspeld, gevonden in Xanten en daterend uit de vijfde of vroege zesde eeuw, zou wel eens de oppergod Wodan kunnen voorstellen, op zijn paard Sleipnir rijdend over de wolken en een bliksem werpend. Al kan het ook een heldhaftige ruiter zijn. Wie weet zelfs de bij uitstek Frankische held Siegfried van Xanten.

Frankische ruiter op een mantelspeld (Archeologisch park, Xanten)

In het Waalse dorp Bossut-Gottechain (pal onder Leuven) is een Frankisch grafveld gevonden. Deze mantelgesp komt uit een vrouwengraf en fotografeerde ik in de zwaar onderschatte Brusselse Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.

Frankische mantelgesp (Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel)

De volgende twee voorwerpen komen uit ons eigen Rijksmuseum van Oudheden. De eerste is een zilveren schaal met goudbeslag, die in 2013 is opgegraven bij Oegstgeest, niet ver van de monding van de Rijn. Het voorwerp dateert uit de eerste helft van de zevende eeuw, een tijd waarin de Frankische heersers meer geïnteresseerd waren in hun zuidelijker gelegen gebieden. De Lage Landen komen weinig voor in de bronnen en lange tijd werd daarom gedacht dat de Friezen de dienst uitmaakten in de Rijnmond. Dat kan best waar zijn, maar deze schaal heeft afbeeldingen van een type uit het Midden-Oosten, wat bewijst dat de elite in Oegstgeest aansluiting had op een netwerk dat zich uitstrekte richting Byzantijnse Rijk. Ik denk dat het een geschenk is dat een Frankische koning heeft ontvangen van de keizer in Constantinopel en heeft doorgegeven aan een lokale machthebber in het Rijnland.

Zilveren schaal uit Oegstgeest (© Restaura)

In de achtste eeuw kwam een nieuwe Frankische dynastie op, de Karolingen. Die hadden hun thuisland in België en profiteerde van de zeehandel met de Angelsaksen in Engeland en de Noormannen uit Denemarken en Zweden. Die laatsten dreven weer handel met het Kalifaat van Bagdad – ziet u de drakars voor u, varend over de Wolga? – zodat er grote hoeveelheden zilver kwamen naar de Lage Landen. Hét handelscentrum was Dorestad, het huidige Wijk bij Duurstede. Daar is onder andere deze prachtige broche gevonden.

Broche uit Dorestad

Zoals gezegd: dit kunstvoorwerp is te zien in het Rijksmuseum van Oudheden. In het Museum Dorestad in Wijk bij Duurstede heeft de deurknop de vorm van deze broche.

In dat laatste museum fotografeerde ik dit bronzen voorwerp, een deel van een sleutel. Stilistisch is het Scandinavisch, wat het bereik van de handel mooi illustreert – en ons een glimp doen opvangen van de negende eeuw, toen de Noormannen het leven in de Lage Landen ontregelden.

Sleutel met Scandinavische motieven (Museum Dorestad)

Meer zien? Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, Museum Dorestad in Wijk bij Duurstede en de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel zijn de moeite waard. Momenteel is in het Parijse Musée de Cluny een expositie gewijd aan de Franken. Het Frankische dagelijks leven wordt u getoond bij Erve Eme in Zutphen – een van de belangrijkste “living history”-parken in Nederland, maar men is erg druk met constructiewerk, dus kondig uw komst even aan. Tot slot wil ik wijzen op de boeken van Luit van der Tuuk, curator van Museum Dorestad. Zijn boek De Franken in België en Nederland verscheen een paar weken geleden en is buitengewoon boeiend.