Krijgen we door ‘Rondkomen in de Schilderswijk’ meer inzicht in armoede?

OPINIE - Afgelopen oktober en november zond RTL4 het programma Rondkomen in de Schilderswijk uit. Inspiratie voor dit programma was de Britse docuserie Benefits Street. In Groot-Brittannië ontstond nogal wat ophef over Benefits Street. In de eerste aflevering zien we bijvoorbeeld Danny een winkeldiefstal plegen en het ‘verdiende’ geld uitgeven aan drugs. We maken ook kennis met Mark en Becky wiens uitkeringen zijn ingetrokken vanwege uitkeringsfraude. Een man die Fungi wordt genoemd lijkt verontwaardigd dat de sociale dienst hem oproept voor een werkprogramma.

Kijkers maakten via de sociale media hun woede en walging kenbaar en bedreigden enkele van de hoofdfiguren met de dood. De politie werd overspoeld met bezorgde vragen van kijkers. Daar staat tegenover dat Channel 4 ook bijna 2000 klachten ontving van kijkers die juist kritiek hadden op de programmamakers, omdat ze vonden dat de gefilmde bewoners werden uitgebuit ten gunste van entertainment. Ondanks (dankzij?) de ophef zijn deel 2 en een spin-off, Immigration Street, in de maak. En er is dus de Nederlandse spin-off Rondkomen in de Schilderswijk.

Channel 4 beweert een oprecht en onafhankelijk programma te maken dat laat zien hoe het is om in armoede te leven. Ook programmamaker Peter van de Vorst wil een documentaire maken over armoede in Nederland. Maar hoe goed slagen zulke programma’s erin de kijker inzicht te geven in hoe het is om te leven in armoede?

Poverty porn

Een aantal Britse sociologen noemt zulke programma’s poverty porn: ze bieden een ietwat voyeuristische inkijkje in de ‘geheime wereld’ van de armen en buiten armoede uit voor entertainment. Bernhard Wagner vraagt zich af in hoeverre zulke programma’s nu daadwerkelijk gaan over armoede. Veel vaker gaat het over thema’s als criminaliteit en asociaal gedrag, drugs- en alcoholmisbruik, (verkeerde) opvoeding, nationalisme en racisme. Al dan niet bewust wordt er zo een link gelegd tussen armoede en afkeurenswaardig gedrag.

Voor zover het over werk gaat, krijgen we te zien hoe individuen hun droom proberen te vervullen en weinig over de bittere noodzaak van toereikend inkomen of de structurele oorzaken van armoede en werkloosheid.

Wagner stelt dat poverty porn door de nadruk op deze thema’s een stereotypisch beeld laat zien van het leven van de arme klasse. Serieuze thema’s als drugsgebruik en racisme worden bovendien niet uitgediept maar komen slechts oppervlakkig aan de orde, waarmee het programma eerder bijdraagt aan stigmatiserende ideeën over deze mensen dan aan begrip (‘begrip’ betekent hier ‘inzicht krijgen’, niet ‘goedpraten’). En hoewel het programma zich afspeelt in een van de armste wijken in Groot-Brittannië, is er opmerkelijk weinig aandacht voor hoe mensen nu de eindjes aan elkaar knopen (of niet).

Rondkomen in de Schilderswijk

Gelukkig is Rondkomen in de Schilderswijk (verder: Rondkomen) een ander programma geworden. En hoewel ook gesitueerd in een achterstandswijk, staat Rondkomen in schril contrast met de in 2005 uitgezonden serie Probleemwijken (SBS6). We zien bewoners die trots zijn op hun buurt en zich bekommeren om hun buren. De jonge (allochtone) jongens blijken intelligent en beleefd te zijn en willen niets liever dan een voetbalkooi. Bewoner Dirk leest de Koran omdat hij geïnteresseerd is in wat andere mensen bezighoudt. Rien bezoekt een vergadering van de gemeenteraad omdat hij bezorgd is over de aangekondigde PVV-demonstratie tegen ISIS – hij wil gewoon rust in de wijk. Inderdaad, ‘het blijkt gewoon gezellig te zijn bij Mies en Marian in de Schilderswijk’, en dat beeld is veel waard na alle negatieve berichtgeving. De programmamakers weten, althans bij mij, sympathie voor de bewoners op te wekken.

Toch vind ik het programma niet zo sympathiek. Hoewel we vaak meelachen met bewoners worden we ook herhaaldelijk uitgenodigd om ze uit te lachen: als ze vallen, de verkeerde woorden gebruiken, als ze schelden en schreeuwen. (Tekenend is dat De Wereld Draait Door herhaaldelijk ‘hilarische’ fragmenten liet zien en ook op de RTL-website kunnen we ‘grappige’ momenten terugkijken.) En aan de commentaren op internetfora te zien hebben kijkers ook hoofdschuddend achter de buis gezeten: waarom praten ze zo slecht Nederlands, en waar halen arme mensen het geld vandaan om te roken? Opnieuw zien we dat een duidelijke link wordt gelegd tussen armoede en louter persoonlijke tekortkomingen.

Armoede

Wat leert Rondkomen ons nu eigenlijk over armoede? Inderdaad, we zien dat je bij de bingo geen luxeproducten maar levensmiddelen kunt winnen. Er wordt verteld dat veel ouders in de wijk geen geld hebben om hun kinderen te trakteren op de Efteling. Rien is werkloos. We zien Hennie bij de voedsel- en kledingbank.

Maar soms lijken de programmamakers ook een moreel oordeel bij de kijker te willen uitlokken. Hennie mag gratis kleding uitzoeken maar ze vindt er niets moois bij en bedankt ervoor. Mag je kieskeurig zijn als je niets te besteden hebt? Daarnaast wordt uitvoerig aandacht besteed aan hoe Hennie weer ‘terugvalt’ in haar alcoholverslaving, inclusief de ruzies bij haar vriend thuis. Wat is de toegevoegde waarde van het laten zien van deze ellende? Wat vertelt het ons over armoede en rondkomen met weinig geld?

Rien is werkloos en verwijt twee lokale PvdA-politici dat ze niet voor meer werkgelegenheid zorgen. Vervolgens zien we de twee raadsleden praten met Zaid, een jonge man uit de buurt, die vertelt hoe hij en zijn leeftijdgenoten worden verleid de criminaliteit in te gaan, maar dat hij ‘positief’ is gebleven en nu werk heeft. Een van de raadsleden reageert: ‘Ik geloof er serieus in, dat als je mensen hebt die hier goede dingen doen en je laat dat zien als voorbeeld, dat anderen denken: Het kan wel.’

En zo wordt werkloosheid een probleem van het individu: als je maar hard je best doet dan kun succesvol zijn. Het snel toegenomen werkloosheidspercentage van de afgelopen jaren laat echter zien dat dit op zijn hoogst een deel van het verhaal is. Als Zaid ten slotte zegt zelf politicus te willen worden om de problemen aan te pakken, wordt er hard gelachen. ‘Hard je best doen’ is dan opeens niet meer voldoende om iets te bereiken in het leven. Veelzeggend.

Vertekend beeld

Misschien is het slechts tekenend voor de PvdA, maar ik zie deze conversatie als illustratief voor hoe meer algemeen wordt gesproken over armoede en ongelijkheid: het gaat vooral over wat het individu kan doen om zich aan de eigen haren uit het moeras te trekken. Waar is het besef dat ongelijkheid in kansen een maatschappelijk probleem is? Waarom gaat het niet over waarom er te weinig banen zijn en waarom de overheid ervoor kiest om tijdens een crisis geld weg te halen bij de armste groepen?

Het is dan ook niet verwonderlijk dat een tv-programma over armoede telkens weer inzoomt op de fouten die mensen maken – of het nu gaat om alcoholisme, taalgebruik of niet wachten op je spreektijd tijdens een raadsvergadering. Rondkomen bevestigt de ideologie van individuele verantwoordelijkheid en negeert de realiteit van beperkte sociale stijging en groeiende ongelijkheid. Het is een illusie te denken dat je sociale positie vooral afhangt van hard werken en een positieve houding.

De kritiek op Benefits Street is dus in zekere mate van toepassing op Rondkomen in de Schilderswijk. Het gaat bijzonder weinig over hoe mensen rondkomen. Oorzaken van werkloosheid en armoede komen al helemaal niet aan bod. Wagner oppert dat het misschien niet de rol is van dit soort programma’s om een diepgravende analyse van ongelijkheid te presenteren: het blijft entertainment en dus moeten ook serieuze onderwerpen worden gelardeerd met humor en sensatie.

Maar door te kiezen voor de vorm van een documentaire suggereren de programmamakers, ook die van SBS6 en RTL4, wel dat ze het thema objectief en serieus belichten. Op die manier kan dit type programma, ook Rondkomen in de Schilderswijk, bedoeld of onbedoeld bijdragen aan een vertekend beeld van het leven van de arme sociale klasse. Het is wachten op een programma dat echt gaat over armoede in Nederland.

Afbeelding: Schilderswijk (Wikipedia)