Beeldtaal en het gewicht van zwart

Beeldtaal is de overdracht van gedachten waarbij het geschreven woord – geheel of gedeeltelijk – vervangen is door beeld. In de maanden augustus en september publiceert Willem Visser (beeldend kunstenaar, psycholoog en tekstschrijver) op zaterdagochtend artikelen over beeldtaal aan de hand van voorbeelden uit kunst, psychologie en alledaagse waarneming.

Hoe zwaar weegt een kleur? Rare vraag misschien; sinds wanneer heeft kleur namelijk gewicht? Maar toch hoef je geen synesthesist te zijn om geel als minder gewichtig te ervaren dan zwart. Geel is een flierefluiter, een zwever; zwart juist zwaar op de hand. Daar valt niet veel mee te lachen.
Ook niet mee te spotten trouwens.

Denk maar aan taal.
Zeg het woord ‘zwart’ en het roept meteen associaties op aan nacht, dood, verdriet en rouw. Zware, bezwadderde, zwarte woorden. Daarbij kunnen we ook nog op zwart zaad zitten, een zwart schaap zijn, de zwarte piet toegespeeld krijgen, zwart gemaakt worden of – ook geen pretje – in een zwart gat vallen. En wat te denken van zwarte bladzijden, de zwarte dood en zwarte zaterdag? Dit drukt allemaal weinig goeds uit.

Natuurlijk: Het zijn maar woorden, maar mensen zijn talige wezens en hechten waarde (= gewicht) aan woorden.

De donkere kant van zwart

In de jaren tachtig onderzochten Mark G. Frank en Thomas Gilovich of teams met een zwarte outfit meer overtredingen maakten in de National Football League (Amerikaans voetbal) en de National Hockey League (ijshockey). Hun studie draagt de fraaie titel: ‘The dark side of self- and social perception: black uniforms and agression in professional sports’ (Journal of Personality and Social Psychology; 1988).

Eerst lieten ze een aantal personen een beoordeling geven van de kleding van de verschillende teams. Op een schaal moesten deze aangeven hoe ze de kleding waardeerden op de volgende criteria: goed/slecht, timide/agressief, aardig/gemeen en zwak/sterk.

Teams met zwarte kleding werden unaniem beoordeeld als slecht, agressief en gemeen, maar ook als ‘sterk’. Dit komt overeen met een andere associatie die zwart oproept: we kennen dragers van zwart ook vaak gezag, wijsheid en objectiviteit toe. Denk maar aan de toga’s van rechters en professoren.

Wat bleek?
De teams met zwarte uniformen werden significant vaker bestraft. Kwam dat door de zwarte outfit en de negatieve invloed daarvan op het gedrag van de spelers? Of lagen daar (ook) andere oorzaken aan ten grondslag? Misschien associeerden de scheidsrechters zwart met kwaad en agressie en waren ze eerder geneigd om een overtreding van het zwart geklede team te bestraffen?

Ook niet ondenkbaar: de zwarte outfit riep juist meer agressie op bij de tegenstanders, maar de bevooroordeelde scheidsrechters hadden vooral oog voor de overtredingen van de in zwart geklede spelers.

Om na te gaan of de strafgegevens berustten op vooroordelen (bias) van de scheidsrechters, werd een vervolgonderzoek opgezet. In een video maakten spelers met zwarte kleding dezelfde overtredingen als spelers in wit. Scheidsrechters en studenten bleken inderdaad eerder geneigd om de spelers in zwart te bestraffen dan in wit. Blijkbaar was de associatie tussen de kleur zwart en gemeen én agressief gedrag gemakkelijk gelegd en ‘zagen’ ze eerder overtredingen die ze bij de in wit geklede spelers door de vingers zagen.

Autokleur, persoonlijkheid en ongevalsrisico?

Als we het dan toch over zwart in combinatie met agressie en vooroordelen hebben: vorig jaar was er enige ophef over de verzekeringspremie voor zwarte auto’s. Volgens het AD moesten bezitters van een zwarte auto meer premie betalen voor hun verzekering. Zwarte auto’s zouden namelijk een groter risico op schade of diefstal lopen. Vroeger waren rode wagens duurder te verzekeren. Dit vanuit de gedachte dat bestuurders hiervan roekeloos, impulsief en extravert zijn. Nu waren zwarte wagens de klos; althans, hun bezitters.

Dat roept een vraag op: bestaat er inderdaad verband tussen de kleur van een auto en de persoonlijkheid van de bestuurder en dus ongevalsrisico? Volgens Graham Davies, psycholoog aan de Cambridge University, berust dit idee vooral op associaties van andere weggebruikers. Maar helemaal zonder betekenis is het niet: ‘cars are never simply seen as “objects”. They are chosen, often unconsiously, to reflect the drivers’s personality, or the one they wish they had.’
Volgens dit soort psychologie zijn bestuurders van grijze auto’s rustige rijders die conflicten uit de weg gaan, terwijl een zwarte wagen discipline, maar ook agressie verraadt. Donkerblauw staat voor het streven naar onafhankelijkheid en bestuurders van rode auto’s zijn impulsief en extravert.

Onderzoekers van de Australische Monash University hebben ooit geprobeerd te achterhalen of er een verband bestond tussen autokleur en ongevalsrisico. Zij namen politiegegevens onder de loep en kwamen tot de conclusie dat donkere kleuren het gevaarlijkst zijn, gevolgd door rood. Zwarte wagens hebben 12 procent meer kans op een ongeval dan witte wagens. Bij schemering loopt dit percentage zelfs op tot 47 procent!

Tja… Een donkere wagen valt in het donker natuurlijk minder op en de kans op een ongeval kan dan inderdaad groter zijn. Aan de andere kant: factoren als alcohol, snelheid en vermoeidheid vergroten het ongevalsrisico natuurlijk veel sterker dan de kleur van het voertuig.

De andere kant van zwart

Een zwart oppervlak reflecteert geen licht, maar absorbeert het. Een kosmisch zwart gat trekt alles naar zich toe, zelfs het licht. Wie zwarte kleding draagt, geeft daarmee aan alle energie zelf nodig te hebben; het sociale leven staat op een laag pitje. Hoewel de redenering misschien niet helemaal feitelijk correct is, verklaart het wel de symbolische keuze voor zwart als kleur van rouw.
Het zegt dan vooral iets over onze beleving van een kleur.

Er bestaat ook nog een andere kant.
Zwart straalt in de toga van de rechter of professor gezag, objectiviteit en wijsheid uit. Leden van een symfonieorkest treden in het zwart op. Dat leidt minder af van waar het om gaat: de muziek.

Edgar Degas (1834 – 1917)
L’Orchestre de l’Opéra ca. 1870
Olieverf op doek
56.5 × 46 cm
Musée d’Orsay, Paris
Bron: Wikimedia Commons / Public Domain

Zwart geeft in deze situaties ook de ernst van de ceremonie weer. Want laten we wel wezen; zwart is bepaald niet het lachebekje onder de kleuren en relativeren is evenmin een sterke kant.
Zwart heeft en geeft status. In de westerse cultuur leggen we meestal eerst het verband met angst en rouw en daarna met macht en gezag, maar in Aziatische culturen is zwart juist exclusief verbonden met macht, adel en rijkdom.

Fabrikanten van luxe artikelen (of wat daarvoor moet doorgaan) kiezen vaak voor zwarte verpakkingen (liefst met gouden of zilveren opdruk). In de jaren ’70 van de vorige eeuw waren de wagens van JPS – Lotus in de Formule-1 toonaangevend. John Player Special afficheerde zich als een bijzonder exclusief sigarettenmerk en zat in een glimmend zwarte verpakking met gouden opdruk. Lotuseigenaar en ontwerper Colin Chapman introduceerde als eerste de totale sponsoring van zijn wagens en hoewel er een (ongeschreven) taboe rustte op het gebruik van zwart in de Formule-1, onderscheidden de in de kleuren van JPS gespoten racewagens zich als voertuigen die gevoelens van distinctie, kwaliteit en hoge technologie opriepen zodra ze op de grid verschenen.

JPS op Zandvoort – 1982 / foto: Willem Visser

In judo en andere oosterse vechtsporten is de zwarte band een teken bij uitstek van bekwaamheid en aanzien. Beginners dragen wit, de kleur van dienstbaarheid, naïviteit en jeugd. Zwart symboliseert juist de combinatie van alle kleuren in het universum, waaruit alle kleuren ontspringen en waaruit een regenboog ontstaat. De zwarte band geeft aan dat de geest en het lichaam samenkomen en er sprake is van versmelting van het zelf en het universum.

Rembrandt en de Staalmeesters

Wordt het, ondanks het gewicht van zwart, te zweverig?
Daarom terug naar de ernst, status en gewichtigheid in combinatie met zwart.
Een schilderij dat dit goed illustreert, is ongetwijfeld ‘De Staalmeesters’ van Rembrandt.

Rembrandt van Rijn (1606 – 1669)
De Staalmeesters (1662)
Olieverf op doek (192 x 279 cm)
Rijksmuseum, Amsterdam

We zien zes heren in stemmig zwart. Rembrandt koos een laag perspectief. Onze ooghoogte komt ongeveer overeen met het tafelblad. We kunnen daardoor niet op de tafel kijken. Wat daar ligt en besproken wordt gaat ons niets aan. De figuren zijn op een rij geplaatst en vormen een aaneengesloten zwart front dat ons niet echt met open armen ontvangt. Binnen zonder kloppen of uitnodiging is er hier niet bij. De tweede man van links richt zich zelfs op en lijkt op het punt te staan te vragen wat we hier komen doen: een intimiderend gezelschap.

Logo in zwart (en wit)

Een logo is een beeldmerk dat symbool staat voor een naam of merk. Men spreekt over een beeldmerk, omdat door de combinatie van grafische elementen, lettertype en kleurkeuze een specifiek beeld (image – imago) ontstaat. Belangrijk is dat het logo bijdraagt aan optimale herkenbaarheid, mogelijkheid tot verschillende toepassingen onder verschillende omstandigheden en beelddragers (print, computer- of televisiescherm, reclamebord, vlag etc.) en ten slotte ook nog eens internationaal bruikbaar is.

Bedrijven willen door middel van een kleur(combinatie) een boodschap afgeven (‘communiceren’ zoals dat tegenwoordig heet). Ongeveer 29 procent van de logo’s van topbedrijven is rood, 33 procent blauw en 28 procent zwart of grijs.

De voorkeur voor rood en blauw (volgens psychologen expressief resp. rustgevend) is duidelijk.
Maar waar zien we logo’s in zwart (- wit)?
Bijvoorbeeld bij de Bijenkorf. Het bestaat al vrijwel ongewijzigd sinds 1953. Hele generaties zijn er dus mee opgegroeid. Het zegt iets over een bedrijf als een beeldmerk zo lang stand houdt. Het is bijna een statement: wij weten wie we zijn en waar we voor staan.
Effectbejag, daar doen we niet aan; wij zijn gewoon exclusief!

Ook bij logo’s van culturele instellingen zien we dit. Als ik kijk naar de logo’s van culturele instellingen in mijn woonplaats Rotterdam, is het zwart-wit is wat de klok slaat.
Enfin, beoordeel het zelf: