Journalisten en democratie

Is Assange een journalist? Wie ja zegt, zal zorg hebben over zijn arrestatie. Is Rutger Castricum een journalist? Wie ja zegt, maakt slecht onderscheid tussen nieuwsgierigheid en botte provocatie. Is geheimhouding nuttig en nodig? Is goede smaak en fatsoen nuttig en nodig? Mogen politici en journalisten elkaar gunsten verlenen? Wat moeten we vinden van lekken?

Het zijn de vragen, die worden opgeroepen door Wikileaks, door het onfatsoen van Pownews, door de hypes die door de interactie van politiek en journalistiek worden veroorzaakt. Sommigen vinden het gemakkelijke vragen, maar ik heb er moeite mee. Als dat zich voor doet, pak ik meestal een oude leermeester uit de boekenkast.

Robert Dahl, Amerikaans politicoloog, geeft vijf criteria voor democratie:

1.       Effectieve participatie (en participatie die geen effect sorteert?)

2.       Gelijkheid bij stemmen (doen we; maar Gore-Bush? Of stemmen in R’dam?)

3.       Verwerven van verlicht begrip

4.       Finale beheersing van de agenda

5.       Insluiten van volwassenen.

De sleutel zit de verwerving van verlicht begrip: politieke gelijkheid kan alleen wanneer de leden van een politiek systeem gekwalificeerd zijn om deel te nemen aan de besluitvorming. Voor die kwalificatie moeten zij voldoende in de gelegenheid zijn om te leren over de onderwerpen waarover wordt beraadslaagd en besloten. Dahl roept Pericles op als getuige, die de gewone burgers, bezig met hun dagelijkse besognes, toch goede beoordelaars vindt van de publieke zaken. (On democracy, p.38/39)

Hij geeft daarmee aan dat de pers/de media niet de politiek moeten controleren, maar de burgers moeten informeren en ondersteunen bij hun oordeelsvorming. De democratie, of liever de politieke gelijkheid van de burgers, is daarmee gediend. Moeten kranten de waarheid schrijven? “Truth is manifest”, schrijft de filosoof  Karl Popper. Maar er zijn nogal veel waarheden. Vroeger was er zelfs een krant die “De Waarheid” heette. Alleen, wat die schreef was nogal selectief en gekleurd.

Nog een andere leermeester, J.M. Guéhenno, schrijft over de legitimatie door verkiezing en kennis.  Zowel verkiezing als kennis zijn grondslagen voor legitimiteit, maar zij moeten nauwlettend van elkaar worden gescheiden. De staat mag niet op kennis gefundeerd zijn. “De relatie tussen kennis en macht moet even streng georganiseerd worden als de relaties in het klassieke model van de democratie tussen de uitvoerende macht en de wetgevende macht, tussen bijzondere beslissingen en algemene regels.” (p.91) Ongelijkheid van kennis moet niet ontaarden in tyrannie.

Dat is spannend! Natuurlijk, wij willen niet door technocraten bestuurd worden, maar kortzichtige domoren is nu wel weer het andere uiterste. Hoe dwingen we domme politici vaststaande feiten als grondslag voor hun handelen te nemen? Door goed geinformeerd te zijn over de publieke zaak, zegt Dahl, en met je stemgedrag te belonen en te straffen. Maar journalisten voelen zich geen verlichtende docenten van de kiezers.

Joris Luyendijk heeft het in zijn antropologisch veldonderzoek in Den Haag over het uitlekken van de brief van Ab Klink, tijdens de formatie. Iedereen vond daar van alles van, maar de vraag wie een kopie had verzorgd, met welk motief, werd niet gesteld. Deed Klink het zelf, om de formatie op te blazen? Deed Verhagen het, om Klink af te serveren? De journalisten vroegen er niet naar. Zij weten zich voor hun werk afhankelijk van dit soort indiscreties.

Maar zijn ze dat echt? Er is een soort economie van de slippendragers van de macht: jij tipt mij, ik geef je publiciteit. In dit soort onderlinge afhankelijkheid komt er van echte controle en een autonome rol weinig terecht. Enigszins moedeloos en gechargeerd zegt Luyendijk: “outsiders kunnen in Den Haag alles opschrijven, maar weten bijna niks. Insiders weten heel veel maar kunnen bijna niks meer opschrijven.”

Maar ik betwijfel of de media die onafhankelijke controle moeten uitoefenen. Zij moeten volgens mij vóór doen, wat een slimme burger moet na doen, wanneer hij daarvoor voldoende tijd zou hebben. Het voorbeeld is de journalist  I.F. Stone, een logisch denkende, zeer onafhankelijke geest. In de jaren vijftig begon hij in Amerika een eigen krantje, de “I.F. Stone’s weekly”, waarin hij eigenlijk alleen maar de officiele boodschappen van de overheid tegen het licht hield en onbarmhartig fileerde op leugens en dubbelzinnigheden. Hij maakte het krantje geheel alleen, maar kon er van leven.                   Toen zijn artsen hem verboden het krantje nog langer te maken, begon hij oud grieks te leren, want hij wilde zich verdiepen in het proces van Socrates. De uitgever hielp met deze “geriatric gamble” en dat leverde een boek op dat twee millenia classici niet konden schrijven.

Het spijt me, haastige internetlezer, het probleem ligt zonder heldere conclusie voor U. Er is een ingewikkelde relatie tussen journalistiek, politiek en democratie. De oplossing, als die er is, ligt bij de eigenzinnige, onderzoekende en ijverige en vasthoudende journalist. Wikileaks helpt een beetje bij het werk van de nieuwe I.F. Stone. Daarom ben ik er wel voor. Maar ik realiseer me ook dat een beetje vertrouwelijkheid onder machthebbers wel moet. Han Lammers leerde me dat ooit in het café: je kunt niet iets opschrijven, als een politicus  met een biertje in de hand staat te leuteren. De vertrouwelijkheid der drinkebroers moet je respecteren. Maar toch: als Stone de officiële berichten naast elkaar legde, was kraakhelder wat de waarheid was en wat de leugen. Daarvoor hoeft de journalist niet naar het café en te grote vertrouwelijkheid met machthebbers is uit den boze.