Jiddisch en antisemitisme

een gastbijdrage van Hugo Durieux

Enkele weken geleden heb ik tentamen Jiddisch 1 afgelegd aan Universiteit Antwerpen. Dat ik Jiddisch studeer, zou dat een uitdrukking zijn van mijn Joodsheid? Ik denk het niet.

Pew Research Center publiceerde niet lang geleden het rapport Jewish Americans in 2020. (Nou ja, eigenlijk gaat het alleen over Joden in de Verenigde Staten.) Pew’s vorige studie over het onderwerp dateert al van 2013, dus het weekblad Forward – Forverts (‘Jewish. Fearless. Since 1897.’) besteedde nogal wat ruimte – vanuit verschillende perspectieven – aan het nieuwe verslag. Aan Rukhl Schaechter, de editor van het magazine, viel vooral op dat Pew geen aandacht had besteed aan de mogelijke rol van Jiddisch in de constructie van Joodse identiteit in de VS vandaag: ‘What the new Pew study missed by not asking about Yiddish’ (of voor wie Jiddisch leest):

אַ שאָד וואָס די נײַע „פּיו־שטודיע‟ האָט נישט געשטעלט פֿראַגעס וועגן ייִדיש).

Schaechter verbaast zich erover dat in het nieuwe onderzoek – net als in het vorige trouwens – meer dan de helft van de vragen over Joodse identiteit gaan over religieuze aspecten, terwijl slechts één op de vijf Joden aangeeft dat religie heel belangrijk is in hun leven. (Van volwassenen in het algemeen in de VS schijnt 41% religie bijzonder belangrijk te vinden.)

Schaechter schrijft: “In werkelijkheid beschouwt 32% van de Joodse volwassenen zich niet als lid van enige Joodse strekking of genootschap binnen het Amerikaanse Jodendom, en 27% noemt zichzelf ‘Joden zonder religie’. Het gaat hier om mensen die hun religie beschrijven als atheïstisch, agnostisch of niets in het bijzonder, maar die wel Joodse verwanten hebben of Joods zijn opgevoed en die zeggen dat zij zich op een of andere manier als Jood beschouwen – bijvoorbeeld etnisch, cultureel, of vanwege hun familieachtergrond.”

Door te focussen op de religieuze aspecten van het Jood-zijn houdt de Pew-studie volgens Schaechter geen rekening met de vele VS-Amerikaanse Joden die niet in God geloven, maar die hun verbondenheid met het Jodendom door niet-religieuze middelen uitdrukken, zoals “Jiddische woorden en uitdrukkingen doorheen hun taal strooien of Jiddische les volgen”. Jammer dus, volgens haar, dat Pew het studeren van Jiddisch of betrokkenheid bij Jiddische cultuur niet heeft meegenomen om de mate van verbondenheid met het Jodendom vast te stellen.

Misschien heeft Schaechter gelijk als zij stelt dat voor een aanzienlijk deel van de VS-joden Jiddische taal, eten, muziek of cultuur in het algemeen belangrijke elementen zijn in de constructie van hun Joodse identiteit – maar dat betekent niet dat die culturele elementen exclusief Joods zijn. Het is evident dat de Jiddische cultuur haar wortels heeft in de Ashkenazische gemeenschappen van Centraal en Oost Europa, maar vandaag kan je je heel goed verdiepen in Jiddische taal en cultuur en toch ver blijven van enige vorm van Joodsheid – of die nou etnisch is, of cultureel of gebaseerd op familiegeschiedenis.

Een van mijn favoriete kookboeken is ‘The Book of Jewish Food’ van Claudia Roden. Ik hou zeer van traditionele en hedendaagse klezmer, en meer nog van wat John Zorn deed met Masada – maar dit drukt op geen enkele wijze enige Joodsheid van mij uit. Als ik sranan tongo studeer, is er ook geen haar op mijn hoofd dat enige Surinaamsheid zou willen claimen. Jiddisch is gewoon een wereldtaal, en de Jiddische keuken en muziek zijn even universeel als de Italiaanse en jazz.

Het gebruik van het Jiddisch heeft een onverwacht gevolg wanneer het gaat om de term ‘antisemitisme’.

Nu is er onder Joodse geleerden al langer een discussie of antisemitisme wel een geschikte term is om Jodenhaat te benoemen. Verschillende historici (Deborah Lipstadt, Shlomo Sand, …) wijzen erop dat de term in feite gelanceerd is in 1879 door de Duitse nationalist Wilhelm Marr in zijn pamflet Der Weg zum Siege des Germanenthums über das Judenthum. Volgens Marr waren de Joden een Semitisch ras, dat in de eerste eeuw naar Europa was getrokken en sindsdien voortdurend had geprobeerd het continent onder controle te krijgen.

Daar tegenover stellen mensen als Sand en Lipstadt dat er niet zo iets bestaat als een Semitisch ras, maar uitsluitend Semitische talen. Het Hebreeuws is een Semitische taal, net zoals het Arabisch of het Aramees (dat nog gesproken wordt in Syrië) en het Amhaars (in Ethiopië). De Joden in Europa spraken overigens geen Semitische talen, zegt Shlomo Sand; alleen hun gebeden deden ze in één ervan, het Hebreeuws. In het dagelijks leven spraken zij Ladino (rond de Middellandse Zee) of Jiddisch (zoals in Nederland en België). “Ik ben dus een Semiet”, schrijft hij, “want ik spreek en lees Hebreeuws; mijn ouders waren geen Semieten, want zij spraken alleen Jiddisch.” Afkeer van zijn ouders kon je dus niet antisemitisme noemen.

Nu is de term ‘antisemitisme’ sowieso al langer betwist. In 1994 schreef historicus Yehuda Bauer: “Antisemitisme is gewoon een absurde constructie, want er bestaat niet zoiets als ‘semitisme’ waartegen het gericht zou kunnen zijn.” Door het gebruik van een term als (anti)semitisme legitimeer je eigenlijk een essentialistische, pseudowetenschappelijke raciale classificatie die alleen maar verdoezelt waar het eigenlijk om gaat. Ook Judeophobia (letterlijk angst voor joden), wat Shlomo Sand voorstelt als alternatief, is, denk ik, naast de kwestie.

Zeg gewoon waar het over gaat: Jodenhaat. Helaas hebben voor zover ik weet alleen het Nederlands en het Duits die krachtige, heldere term (Judenhass); in andere talen moet je je behelpen met samengestelde termen als la haine des juifs of odio judio).