ANALYSE - In Italië heeft zich een soort van machtsgreep voltrokken. Vorige week zorgde de sociaaldemocraat Matteo Renzi ervoor dat zijn partijgenoot Enrico Letta moest terugtreden als premier. Vervolgens bood Renzi zichzelf aan als de nieuwe regeringsleider – met succes. Zaterdag is de 39-jarige Renzi door president Napolitano voorgedragen als minister-president. Renzi geldt al jaren als hét talent op links. Hij wil af van de volgens hem vastgeroeste Italiaanse politieke structuren waarbinnen vakbonden en werkgeversverenigingen buitenproportioneel veel macht uitoefenen. Renzi’s vernieuwingsboodschap slaat aan bij veel kiezers, maar roept ook de nodige weerstand op – ook binnen zijn eigen partij. Zo zei zijn partijgenoot en oud-premier Massimo D’Alema dat Renzi met zijn anti-elite boodschap populistisch is en op Berlusconi lijkt.
Hoewel Renzi nog lang niet kan tippen aan raspopulisten als Berlusconi, valt hier iets voor te zeggen. Renzi stelt regelmatig dat de gewone Italianen meer macht moeten krijgen en de gevestigde (en ‘vastgeroeste’) politieke en economische elites minder. Of hij zich zal ontpoppen als een raspopulist zal nog moeten blijken. Maar hoe dan ook, Renzi is in ieder geval populistischer dan zijn voorganger en ‘partijtijger’ Pier Luigi Bersani. Dit roept de vraag op hoe het nu eigenlijk met het populisme in Italië is gesteld. Als populisme wordt opgevat als de boodschap dat het goede volk wordt uitgebuit door een slechte elite, kan Italië dan gezien worden als een waar populismeparadijs?
Partijen
Als we naar de Italiaanse politieke partijen kijken lijkt het daar wel op. Ten eerste is daar natuurlijk de neoliberale populist Silvio Berlusconi. Hij begon zijn carrière begin jaren negentig als ‘De Grote Vernieuwer’ die het corrupte Italiaanse partijsysteem weleens op zou schonen. Toen hij premier werd bleef hij kritisch over elites. Maar omdat hij zelf inmiddels in het centrum van de politieke macht zat verlegde hij de aandacht naar elites in de media en de rechtspraak – volgens hem allemaal corrupte communisten. Ten tweede is er de radicaal rechtse populistische partij Lega Nord. De partij wil het noorden van Italië afsplitsen van het zuiden, is sterk gekant tegen het volgens de partij volslagen uit de hand gelopen immigratiebeleid, en is bovendien zeer kritisch over de ‘vastgelopen partitocrazia’.
Ten derde is er de blogger en activist Beppe Grillo en zijn MoVimento 5 Stelle(M5S). Grillo is zeer sterk gekant tegen het politieke establishment en pleit vooral voor meer directe democratie en minder Europa. Ten vierde is er ook de radicaal linkse Partito della Rifondazione Comunista (PRC). Deze partij combineert een populistisch vertoog met een sterk antikapitalistische boodschap. Of Renzi zich gaat ontpoppen als populist zal nog moeten blijken, maar ook zonder hem vertegenwoordigen populisten in Italië al meer dan 50% van de kiezers.
Media
In de partijpolitieke arena is het populisme wijdverspreid. Maar hoe zit het met de Italiaanse media? Ik heb onderzocht hoe populistisch opinieartikelen in kranten in vijf West-Europese landen zijn (zie hier, paywall). Iedere alinea van ieder artikel waarin zowel de slechte elite wordt bekritiseerd als de centrale positie van het goede volk wordt benadrukt heb ik als populistisch geclassificeerd. Vervolgens heb ik het percentage populistische alinea’s per artikel berekend. Hieronder zie je de resultaten gedurende vier verkiezingsperiodes tussen 1988 en 2008. Op de verticale as staat de populismescore: het gemiddelde percentage populistische alinea’s per artikel voor iedere krant (iedere staaf staat voor een krant). In Italië zijn drie kranten geanalyseerd: La Stampa, Il Corriere delle Sera en La Repubblica. Uit de analyse blijkt dat de krantenartikelen in Italië verreweg het meest populistisch zijn. In Nederland doen we het ook aardig, maar de hoge score in ons land komt voor een groot gedeelte door de weken na de moord op Fortuyn. Toen was het populismegehalte in de Nederlandse media exceptioneel hoog.
Figuur 1. Gemiddelde populismescore per krant
Burgers
Hoe het precies met de mate van populisme onder Italiaanse burgers zit, is moeilijk te zeggen. Wel kunnen we kijken naar het vertrouwen dat burgers hebben in Italiaanse politieke partijen. Onderstaande grafiek is afkomstig van de interactieve grafiekenbouwer van de Eurobarometer en laat de mate van vertrouwen in een aantal West-Europese landen zien. Uit de gegevens blijkt dat de Italianen niet zo veel vertrouwen hebben in ‘hun’ partijen: 87% zegt de neiging te hebben partijen niet te vertrouwen, en maar 7% zegt geneigd te zijn ze wel te vertrouwen. Het vertrouwen is alleen nog lager in Spanje en Portugal.
Figuur 2. Vertrouwen in politieke partijen. Bron: Eurobarometer
Kijkend naar zowel partijen, media en burgers, lijkt Italië een paradijs voor populisten te zijn. Wat betekent dit nu voor de nabije toekomst? Renzi zal de derde opeenvolgende premier zijn zonder direct kiezersmandaat (na Mario Monti en Enrico Letta). Hoe populistisch hij zich ook zal opstellen in de toekomst, dit maakt hem kwetsbaar voor de kritiek dat hij net zo goed als zijn voorgangers een partijbons is die zijn eigen gang gaat maar zich niets gelegen laat liggen aan de wens van de kiezer. Dat zou weleens prijsschieten kunnen worden voor raspopulisten als Berlusconi en Grillo.
Voorlopig zijn de Italianen nog niet van het populisme af.
Dit artikel van Matthijs Rooduijn verscheen eerder op Stuk Rood Vlees.