Hulspas weet het | Onze beste fascistische schilder

COLUMN - ‘Kijk dat is dat schilderij met die band. Daarvan zeggen ze dat…’

‘O, dat geleuter interesseert me niet. Dat filmpje daar, daar kijk ik ook niet naar. Ik let alleen op de kwaliteit van zijn werk!’

Ze stonden naast me. Twee dametjes. We keken naar Zelfportret met Zwarte Band, van Pyke Koch. Zijn meest duidelijke eerbetoon aan het fascisme. Ze vonden het mooi geschilderd. En dat was dat.

In 1927 liet de Utrechtse rechtenstudent Pyke Koch zijn studie voor gezien, en ontwikkelde zich daarna in hoog tempo tot een van de meest getalenteerde schilders van Nederland. Hij kwam in contact met stadsgenoot schilder, enfant terrible en een van de eerste Nederlandse fascisten Erich Wichmann, en trouwde met de dochter van politicus Willem de Geer. Zo kreeg hij toegang tot de betere kringen.

Precies wat hij zocht. Tijdgenoten vermelden dat Koch als eenvoudige startende kunstenaar al niets moest hebben van het gewone volk. De elite moest het volk leiden. Vrijheid was een mooi ideaal, zei hij later in een interview, maar het had vooral chaos gebracht. Hij kwam graag in Italië.

En hij wilde zijn idealen omzetten in daden. De NSB was hem te proletarisch. Koch verbond zich met het kleine, fellere Verdinaso (het ‘Verbond van Dietsch Nationaal Socialisten’) dat wat hem betreft beter aansloot bij zijn artistiek-elitaire ideeën. En in 1937 schilderde hij zichzelf met om het hoofd die zwarte band. Een schitterend schilderijtje, dat zijn vakmanschap én zijn overtuiging nog eens onderstreepte.

De grote uitdaging kwam na mei 1940, toen Verdinaso gedwongen werd te fuseren met de NSB. Koch, die in dezelfde tijd een prachtig portret van zijn vrouw exposeerde (zijn tweede meesterwerk), werd door de dikke koppen van de NSB niet voor vol aangezien en belachelijk gemaakt in het NSB-cultuurblaadje De Wagen. Er volgden meer ruzies. Proleten waren het, allemaal.

De rest van de oorlog trok hij zich terug in zijn appartement aan de Oude Gracht, waar hij zich stortte op zijn werk. Hij schilder zo mogelijk nóg gedetailleerder dan voorheen. Hoeveel mensen de overzichtstentoonstelling ook bezoeken, zijn Stilleven met vogelkooi blijft adembenemend stil.

Waarom die zwarte band? Vroegen een aantal naïeve studenten vele jaren later. Oh, dat was mooi voor de compositie, zei hij. Hij schijnt ook wel eens gezegd te hebben dat atleten ‘toen’ dergelijke banden droegen.

Allemaal mooipraterij. Pyke Koch was een echte fascist – maar dan van de soort die al in de eerste oorlogsjaren roemloos ten onder ging. Het romantische soort, dat heilig gelooft in de nabijheid van de Ondergang van het Westen (Koch verslond Spenglers Untergang des Abendlandes) en in de unieke rol en de louterende werking van de elite. Als die de macht maar kreeg! Dan kwam alles goed!

Het zijn sentimenten die anno 2017 weer opklinken, vaak begeleid door een mopje Schubert. Maar in de tijd van Koch werden die door de nazi’s snel vermalen. De vele jaren gezaaide minachting voor de democratie had inmiddels zijn eigen monsters gebaard.

Die twee dametjes hebben natuurlijk gelijk. Je kunt Pyke Koch bewonderen zonder iets te (willen) weten van zijn politieke ideeën. Maar daaraan ten grondslag lagen die malle idealen van een elitaire renaissance, en die heeft hem nooit losgelaten. Na de oorlog kwam Koch zijn atelier nog maar zelden uit, maar ook tussen die muren (alsmaar schilderend) bleef hij dromen van een artistieke Renaissance. Oude thema’s bleven terugkeren (ironie, surrealisme, het circus) maar hij zocht zijn inspiratie niet voor niets in de eerste en enige Renaissance. Met name bij Pietro Della Francesca.

Wat hem in diens werk fascineerde was Della Francesca’s ‘surrealisme’. Het feit dat deze schilder de meest dramatisch gebeurtenissen combineerde met personages die daar schijnbaar volkomen onaangedaan, achteloos bij stonden. Alsof ze ondertussen aan iets heel anders dachten, door iets heel anders bezeten werden terwijl vlakbij op gruwelijke wijze geschiedenis werd geschreven. Die tegenstelling, die kwam hem waarschijnlijk heel bekend voor.

Pyke Koch. Een groots en intelligent schilder. Meegezogen in de verleiding van het oppervlakkige antidemocratische denken.

De tentoonstelling ‘De wereld van Pyke Koch’ is nog tot 18 maart 2018 te zien in het Centraal Museum in Utrecht.