Oorlogspropaganda van de Nederlandse regering

Deze week wordt met gemengde gevoelens teruggekeken op de oorlog in Irak die de VS twintig jaar geleden begonnen. Om die oorlog in maart 2003 te legitimeren en mogelijk te maken, werd door de VS een massieve propagandacampagne opgetuigd. Deze was gericht tegen de eigen bevolking, die met misleiding en bedrog tot steun aan een illegale oorlog werd gemanipuleerd. Twintig jaar na dato zijn de Amerikaanse leugens genoegzaam bekend; minder aandacht is uitgegaan naar propagandagebruik door de Nederlandse regering. Jip van Dort blikt terug.

De Amerikaanse desinformatie was georganiseerd rond twee thema’s: massavernietigingswapens (MVW) en banden met de jihadistische organisatie Al Qaida, die verantwoordelijk was voor de aanslagen op 11 september 2001. Vanwege het bezit van chemische, biologische en mogelijk zelfs nucleaire wapens en de bereidheid om deze te delen met aanslagplegers werd Irak opgevoerd als een grote en acute dreiging, voor de gehele wereld. Daar moest snel iets aan gedaan worden, was de boodschap, maandenlang. Meerdere studies geven enig zicht op de omvang van deze propaganda.

Een rapport uit het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden concludeerde in maart 2004 dat vijf sleutelfiguren, waaronder president Bush en een aantal ministers, zeker 237 misleidende verklaringen de wereld in hadden gestuurd. De Amerikaanse president stelde bijvoorbeeld dat Irak pogingen ondernam om uranium uit Afrika te importeren, dat nodig is om kernwapens te maken. Vicepresident Cheney stelde dat Irak een gevestigde relatie met Al Qaida had.¹

Begin 2008 stelde een uitgebreider onderzoek van het Center for Public Integrity vast dat acht, deels dezelfde verantwoordelijken ten minste 935 onjuiste uitspraken deden. De meeste kwamen van president Bush, van wie 232 voorbeelden van misleiding over massavernietigingswapens werden verzameld, en ook nog eens 28 over de band met Al Qaida. De Amerikaanse president beweerde onder andere dat Irak biologische en chemische wapens had, meer van deze wapens maakte en binnen 45 minuten een aanval ermee zou kunnen uitvoeren, zoals de Britse regering hem toevertrouwde. Volgens de onderzoekers deed minister van Buitenlandse Zaken Powell 254 onjuiste verklaringen, de een na hoogste score.²

In de jaren na aanvang van de oorlog moesten de Amerikaanse autoriteiten toegeven dat Irak in werkelijkheid niet over massavernietigingswapens beschikte en er ook geen banden waren met Al Qaida. Het was allemaal onzin. Maar de propaganda had haar werk toen al gedaan: in de maanden voor de oorlog, toen het er echt toe deed, was er in de VS een brede consensus vóór oorlog gefabriceerd.

In Nederland lukte het de regering Balkenende niet om brede steun onder de bevolking te creëren. Een meerderheid bleef tegen Nederlandse steun aan de VS. Dit was echter niet het gevolg van andere, eerlijke communicatie van de regering richting het parlement en daarmee de bevolking. Ook hier werden halve waarheden, leugenachtige opmerkingen en weglating van onwelgevallige informatie – allemaal democratie ondermijnende praktijken – ingezet om steun te genereren. De Nederlandse propaganda richtte zich hoofdzakelijk op massavernietigingswapens, veel minder op de band met Al Qaida.

Commissie Davids

Een goed voorbeeld betreft de brief van 4 september 2002, waarin minister van Buitenlandse Zaken De Hoop Scheffer het nieuwe Irak-beleid uiteenzette. Oorlog als optie werd hierin omarmd, desnoods zonder een nieuwe resolutie van de VN. In de brief etaleerde de minister de dreiging die van Irak uit zou gaan. Hij schreef: ‘Het lijdt weinig twijfel dat Irak beschikt over massavernietigingswapens. De vraag is vooral welke en hoeveel.’ Daar voegde hij aan toe dat er naar zijn mening ‘geen twijfel (bestaat) dat Irak (…) is doorgegaan met ontwikkeling van met name biologische en chemische wapens.’ En ook nog: ‘De dreiging die daarvan uitgaat is reëel en wordt, naarmate de tijd verstrijkt, steeds ernstiger.’3

In het begin 2010 gepubliceerde rapport van de Commissie-Davids, die de Nederlandse besluitvorming inzake de Irakoorlog onderzocht, wordt opvallend stevige kritiek geuit op de ‘verstrekkende en toonzettende uitspraken’ in deze brief.4 In het rapport wordt geconstateerd ‘dat de in de brief gebruikte bewoordingen niet zijn terug te vinden in de voor 4 september 2002 bij het ministerie van Buitenlandse Zaken aanwezige rapporten van de AIVD en de MIVD.’ En ook: ‘de in de rapporten aanwezige nuances (stonden) dergelijke ongeclausuleerde uitspraken niet toe.’ En verder: ‘Ook de stelling dat de dreiging die hiervan uitging “reëel” was, werd in de rapporten van de MIVD niet bevestigd.’ Daar kwam nog bij dat ‘de afdeling die gespecialiseerd was in MVW (…) niet was geraadpleegd bij de opstelling van deze brief’ en deze zich bovendien ‘niet in de gekozen formuleringen kon vinden’ (blz. 323-324).

De Commissie moest dan ook concluderen dat ‘de uitspraken (…) in de Kamerbrief van 4 september 2002 niet gedekt werden door (technische) analyses afkomstig van de daartoe aangewezen instanties.’ Waar kwam dit taalgebruik dan wel vandaan? Bij de Commissie ontstond de indruk ‘dat gepoogd is de gekozen politieke lijn te onderbouwen met stellige, slecht gefundeerde uitspraken over het Iraakse MVW-programma’ (324). Kortom, een klassiek voorbeeld van angstzaaierij.

Later in dezelfde maand publiceerde de Britse regering een openbaar rapport over de dreiging die van Irak uit zou gaan. Onderdeel daarvan was de inmiddels beruchte claim dat Irak binnen 45 minuten chemische en biologische wapens in kon zetten, die een enorme dreiging suggereerde. In een brief aan de Kamer schreef minister De Hoop Scheffer dat ‘de analyse in dit rapport … overeen(stemt) met het beeld dat de Nederlandse regering daarvan heeft’ (329).

In werkelijkheid werd het Britse rapport en in het bijzonder de 45 minutenclaim serieus in twijfel getrokken, vooral door de militaire inlichtingendienst MIVD. Deze dienst noemde de claim in interne communicatie ‘zeer suggestief’ en merkte erbij op dat Irak ‘niet in staat is tot een effectieve aanval op buurlanden.’ De MIVD had de indruk dat het Britse rapport was ‘gepolitiseerd’ en ‘opgesteld voor publieke consumptie.’ Ook werd opgemerkt dat de in het rapport genoemde volumes massavernietigingswapens ‘waarschijnlijk geflatteerd’ waren (305 en 307). De Commissie-Davids moest constateren dat de regering deze ‘scherpe kritiek’ van de militaire inlichtingendienst in 2002 ‘onvermeld’ had gelaten in de communicatie met het parlement (335) – een treffende illustratie van propaganda door weglating.

Begin februari 2003 hield minister Powell een belangrijke toespraak voor de VN-Veiligheidsraad. In vijf kwartier probeerde hij de wereld te overtuigen van de noodzaak tot oorlog tegen Irak. Er werd een significante samenwerking tussen Irak en Al Qaida gesuggereerd en allerlei beweringen gedaan over biologische, chemische en nucleaire wapens. In een brief aan de Kamer toonde minister De Hoop Scheffer zich bijzonder onder de indruk. Hij schreef: ‘Veel van wat door Powell naar buiten wordt gebracht (…) is in lijn met hetgeen uit Nederlandse inlichtingenbronnen is gebleken’ (330). Premier Balkende noemde het ‘bewijsmateriaal’ (193).

Ook wat dit voorbeeld betreft, was er achter de schermen veel meer twijfel over de claims van Powell. Hans Blix, de chef van de wapeninspecteurs in Irak, wees de Nederlandse ambassadeur in New York er bijvoorbeeld op dat de door Powell opgevoerde vrachtwagens die betrokken zouden zijn bij de productie van chemische wapens, in werkelijkheid watertrucks waren. En de AIVD moest vaststellen dat de aluminiumbuizen die Irak importeerde niet geschikt waren voor kernwapens, zoals Powell suggereerde. Maar de regering Balkenende hield ook dit voor zich, aldus de Commissie: ‘De regering heeft de Tweede Kamer niet op de hoogte gesteld van de bedenkingen die al snel rezen omtrent de betrouwbaarheid van het door Powell gepresenteerde bewijsmateriaal’ (193-194). Wederom bereikten nuancerende geluiden het parlement niet.

Verzonnen argumentatie

Uit het onderzoek van de Commissie-Davids blijkt dat Nederland al in de zomer van 2002 een standpunt formuleerde dat ruim een half jaar later logisch resulteerde in steun voor de Amerikaanse invasie – een daad van agressie die die zou leiden tot meer dan een miljoen doden, miljoenen vluchtelingen en de opkomst van Islamitische Staat. Met propaganda – geclaimde zekerheid waar eigenlijk twijfel heerste, onjuiste informatie richting het parlement en onwelgevallige feiten die buiten de politieke discussie werden gehouden – werd geprobeerd deze keuze te rechtvaardigen.

In een interview in 2009 beschreef Hans Siepel, die in de maanden vóór de oorlog voorzitter was van de strategiegroep Irak, die zich richtte op de overheidscommunicatie over de naderende strijd, treffend wat er gebeurde. Dat de VS gesteund zou worden, stond vast, want dat deed Nederland nou eenmaal altijd, aldus Siepel, waaraan hij toevoegde: ‘De vraag was niet óf we de VS in Irak zouden steunen, de vraag was welke argumentatie we daarbij zouden verzinnen.’5

NOTEN

1. Amerikaanse Huis van Afgevaardigden, Iraq on the Record: The Bush Administration’s Public Statements on Iraq, 16 maart 2004, tinyurl.com/IraqRecord
2. Charles Lewis en Mark Reading-Smith, False pretenses, 23 januari 2008, tinyurl.com/FalsePretenses
3. Brief van de minister van Buitenlandse Zaken, Kamerstuk 23432 nr. 56, 4 september 2002, tinyurl.com/Kamerbrief23432-56
4. Commissie-Davids, Rapport Commissie van onderzoek besluitvorming Irak, 12 januari 2010, tinyurl.com/RapportDavids (de bladzijdenummers in de tekst verwijzen naar de vindplaats in het rapport).
5. re.Public, ‘De overheidscommunicatie moet op de schop’, 6 februari 2009, tinyurl.com/InterviewSiepel

Jip van Dort is co-auteur van ‘Hawija; De verwoestende werkelijkheid van onze langeafstandsoorlog tegen IS’ en is verbonden aan het Intimacies of Remote Warfare-programma van de Universiteit Utrecht. In het verleden was hij actief voor burgerbeweging Openheid over Irak.

Dit artikel is overgenomen uit VredesMagazine 2023 nr. 2