Het verkeerde antwoord op het Europese populisme

OPINIE - De campagne voor de Europese verkiezingen is niet geholpen met waarschuwingen voor een catastrofe.

Een dertigtal bekende en minder bekende schrijvers onder aanvoering van Bernard-Henri Lévy roept het ‘luie Europa’ op zich te verdedigen tegen ‘kwaadwillende profeten vol rancune die geloven dat hun tijd weer is gekomen.’ Het ‘weer’ onthult dat de ondertekenaars van deze oproep de ‘populistische elementen’ waarover zij spreken doen herinneren aan de opkomst van de nazi’s. Ook toen werd er weggekeken, laten we dat niet opnieuw doen! ‘Als het populisme aan de poort rammelt, moeten we pal voor Europa staan, of te gronde gaan…..tegen de volksopruiers die van Parijs tot Rome, van Dresden tot Barcelona, Budapest, Wenen en Warschau met het vuur van onze vrijheid spelen, moeten we nu in opperste nood de noodklok luiden.’

Het is een nogal ronkend pamflet met een op zich sympathieke boodschap, maar geschreven in een taal die niet overal in Europa gewaardeerd zal worden. Nu vind ik dat je van taalgebruik geen obstakel moet maken voor het vinden van politieke overeenstemming. Ik heb in het verleden veel bijeenkomsten van Europese Groenen meegemaakt waar met name verschillen in taalconventies tussen noord en zuid aanleiding waren tot tragisch verlopende disputen. Ik vind een waarschuwing tegen illiberale tendensen in de Europese politiek zeker ook noodzakelijk. Maar de wijze waarop BHL, zoals hij in Frankrijk bekend staat, meent de noodklok te moeten luiden voor de Europese verkiezingen werkt, vrees ik, alleen maar averechts. Zijn oproep mist in elk geval het belangrijkste onderdeel van een anti-populistische strategie: een program, of tenminste een indicatie van de richting waarin een program moet gaan om de aanval van de populisten te keren.

Een averechts effect

Waarom averechts? De groei van de aanhang van de populistische partijen (die ik net als de ondertekenaars van het pamflet nu maar even heel onzorgvuldig op een hoop gooi) heeft alles te maken met het verloren vertrouwen in de politieke elite. Natuurlijk zien hele en halve neofascisten de kans bewegingen als die van Le Pen in Frankrijk, Salvini in Italië en Gauland in Duitsland te gebruiken voor het aanwakkeren van haat en geweld tegen minderheden. Maar je kunt niet negeren dat de politieke elite in deze landen het wantrouwen op z’n minst ten dele over zichzelf heeft afgeroepen door tegen alle oppositie in door te gaan met de rijken rijker te maken en de armen armer. En door alle kritiek op de gevolgen van de globalisering en het neoliberalisme weg te wuiven als bekrompen nationalisme. Ik bestrijd dat bekrompen nationalisme ook, maar ik heb evenzeer, zo niet nog meer, de pest aan een elitaire opstelling tegenover delen van de bevolking die uitgerangeerd worden door een veel te ver doorgevoerde bezuinigingspolitiek en afbraak van publieke voorzieningen. En dat alles ten bate van zichzelf verrijkende topverdieners. De intellectuele elite die de foute politieke keuzes die daar het gevolg van zijn niet wenst te begrijpen zal ook niet gehoord worden. Sterker nog, de boodschap zal eens te meer begrepen worden als een argument om juist anti-elite partijen bij de verkiezingen te steunen.

Laat die abstracte leuzen over Europa maar zitten

Een anti-populistische strategie heeft geen alarmbel nodig, maar een concreet politiek program. De slechtst denkbare ontwikkeling van de Europese verkiezingscampagne is dat iedereen, bij gebrek aan een beter verhaal, weer in herhaling valt over het belang van Europa, Europa als waardengemeenschap, de verworvenheden van de Europese samenwerking, etc. Dat kennen we van alle voorgaande verkiezingen en het heeft niet geholpen. Zeker niet om meer mensen naar de stembus te krijgen. In de NRC schreef Adriaan Schout, hoofd Europese studies bij het instituur Clingendael, onlangs over ‘valse retoriek’. Hij ziet de EU als ‘een pragmatisch overlegsysteem om problemen op te lossen en belangen af te stemmen door middel van (soms stinkende) compromissen en coalitions of the willing.’ Dat zou je zo kunnen zien, maar ik denk dat er daarnaast ook wel meer principiële redenen zijn om nu eindelijk eens af te zien van de gewoonte om Europese verkiezingen te presenteren als een referendum voor of tegen Europa.

Europese verkiezingen verdienen eenzelfde debat als andere verkiezingen. De EU is een niveau van besluitvorming over wetten en geldelijke middelen dat voor iedere Europese burger steeds belangrijker wordt. Daar moeten we over stemmen zoals we dat gewend zijn bij andere besluitvormende organen. Niet voor of tegen Brussel, zoals we ook niet stemmen voor of tegen Den Haag. Maar voor of tegen een programma en gezien de resultaten die onze vorige stem heeft opgeleverd. Daar moet het debat dan ook over gaan. Welke perspectief bieden de kandidaten? En welk program biedt een antwoord op de onvrede die achter de groei van de populistische partijen schuilt?

Wie anno 2019 nog steeds aankomt met ‘Europa is best belangrijk’ speelt de eurosceptische populisten alleen maar in de kaart. Dat geldt des te meer voor iedereen die door hen wordt gezien als onderdeel van de verfoeide Europese politieke elite. Die waarschuwing hadden BHL c.s. beter kunnen laten horen.