COLUMN - Drie jaar geleden schreef de onlangs overleden journalist Marc Chavannes op De Correspondent: ‘De benoeming van rechters is in Nederland niet beter geregeld dan in Polen of Hongarije. Tijd om een groot lek in het dak van de rechtsstaat te repareren zolang het kan.’ Zijn waarschuwing werd in de wind geslagen. Nu Wilders het voor het zeggen kan krijgen neemt de ongerustheid toe. Te laat?
Chavannes schreef aan de vooravond van de verkiezingen in 2021 die uiteindelijk Rutte IV in het zadel brachten. Hij wijst op een al jaren levende kritiek op de niet geheel waterdichte scheiding tussen het politieke bestuur en de rechterlijke macht. De Nederlandse rechtspraakorganisatie bevat ook volgens de staatsrechtgeleerde Paul Bovend’Eert ‘een serieuze constructiefout’. De ‘minister voor Rechtsbescherming’ wijst de leden van de Raad voor de rechtspraak aan. Die Raad kiest de bestuursleden van de gerechten, die op hun beurt rechters ‘kansen geven of niet’. Tot nu toe heeft Nederland nagelaten ‘de benoemingen van de rechterlijke macht zo te regelen dat een autocratische opvolger van het huidige kabinet niet zomaar zijn vriendjes kan benoemen’, schrijft Chavannes. Hij wijst er ook op dat Nederland hiermee afwijkt van de Europese standaard voor de benoeming van rechters:
Volgens de Europese standaard, zoals opgesteld door de koepel van Raden voor de rechtspraak, zou een nationale Raad voor de rechtspraak a) in meerderheid moeten bestaan uit rechters, die b) zonder enige invloed van de uitvoerende of wetgevende macht worden benoemd en c) worden aangewezen door een zo breed mogelijke vertegenwoordiging van ‘peers’, mederechters. Van alle drie is in de huidige verhoudingen in Nederland geen sprake.
Neoliberale marktwerking
In De Groene van vorige week wijst rechtsfilosoof Jonathan Soeharno ook op zwakke punten in de Nederlandse rechtspraak die volgens hem vooral te maken hebben met de introductie van een vorm van neoliberale marktwerking in 2002. De minister heeft sindsdien meer grip gekregen op het budget van rechtbanken. Dat de rechtbankpresident nu voor een beperkte tijd wordt benoemd heeft ook risico op politieke beïnvloeding. De Raad voor de Rechtspraak, benoemd door de minister, gaat over alle nieuwe benoemingen en voordrachten voor herbenoeming. De rechtbankpresident is verantwoordelijk voor de toedeling van gevoelige zaken en zou dus rekening kunnen houden met gevoeligheden in het bestuur waar hij/zij van afhankelijk is. De president kan ook aanwijzingen krijgen van de Raad voor de Rechtspraak over personele zaken, zegt Soeharno. Dat kan gevolgen hebben voor tuchtrechtzaken. De rechtbankpresident kan, onder druk van zijn of haar tijdelijke benoeming, een rechter niet alleen een waarschuwing opleggen maar ook overplaatsen. ‘Er kunnen allerlei waarborgen bestaan, maar via het tuchtrecht hangt er een dreiging over rechters. En daar zit ook ruimte voor politieke invloed die rechters minder kritisch en mondig kan maken.’
Formatieperikelen
Wij weten niets over de besprekingen van het viertal dat onder leiding van Ronald Plasterk nu al weken in het diepste geheim bezig is met de vorming van een nieuwe regering. Het zou moeten gaan over garanties voor het behoud van de Nederlandse rechtsstaat. Het zou me niet verbazen als we daar na het in de vuilnisbak kieperen van drie onzinnige en volstrekt onhaalhare wetsvoorstelen van Wilders weinig anders meer over horen dan schone beloftes. Kan me niet voorstellen dat Omtzigt, Yesilgöz en Van der Plas Wilders dwingen om de ‘constructiefout’ bij de rechterlijke benoemingen nu te herstellen. Hen wacht de hoon uit de PVV-bankjes. Waarom zou dit nu ineens wel moeten gebeuren?
Ondertussen neemt de ongerustheid bij rechtsgeleerden toe. In het radioprogramma Pointer wees de oud-president van de Hoge Raad Corstens zaterdag op de risico’s voor de onafhankelijkheid van de rechtspraak. Hij noemde twee voorbeelden uit het verleden waarbij Wilders zich in de Tweede Kamer openlijk had gekeerd tegen benoemingen van mensen die hem niet zinden. Dat ging over de benoeming van raadsheren bij de Hoge Raad waar de Tweede Kamer volgens de grondwet formeel een stem in heeft. Het eerste geval was dat van Ybo Buruma. In een column schreef hij dat hij in Wilders’ voorstel voor een koranverbod een ‘echo van Mussolini’ gehoord. Daarom brak Wilders in 2011 met de gebruikelijke gang van zaken dat dergelijke benoemingen in de Tweede Kamer als hamerstuk worden afgedaan. Hij stemde tegen en verklaarde op de radio: “Zo’n linkse activist, die mijn partij met Mussolini heeft vergeleken, hoort niet thuis in de Hoge Raad.” En verder: “iedere keer als er hier nog zo’n gast komt, gaan we er een nog groter nummer van maken.” Korte tijd later wordt Corstens gedwongen de kandidatuur van Diederik Aben bij de Hoge Raad in te trekken vanwege zijn uitgelekte standpunt over de ondeugdelijke wraking van de rechters bij de het proces tegen Wilders. Corstens zwicht ‘om hem niet verder ‘de storm’ in te sturen’.
Chilling effect
Een voorstel van de staatscommissie Remkes om betere waarborgen te scheppen voor onafhankelijke rechters is -ook na advies van de Hoge Raad zelf- niet overgenomen door Rutte IV. En wat gaat er nu gebeuren als Plasterk er in slaagt een kabinet met Wilders te vormen? Ik vrees dat de ‘constructiefout’ nog wel even blijft bestaan. Met als gevolg een chilling effect waar Folkert Jensma in de NRC op wijst: iedereen bij de rechterlijke macht die uit is op een benoeming zal de nodige voorzichtigheid in acht nemen als er een minister zit die naar Wilders luistert. Je zult het nooit weten, maar alles wat Geert niet zint kan tegen je gebruikt worden. En datzelfde geldt natuurlijk ook voor benoemingen elders waar de regering een stem in heeft. Hier ligt een grote verantwoordelijkheid voor de gesprekspartners van Wilders aan de tafel van Plasterk. Hoe nederig stellen zij zich op? Van Yesilgöz en Van der Plas verwacht ik eerlijk gezegd weinig. Maar hoe gaat de rechtsstatelijk principiële Omtzigt zich opstellen? Is hij in staat om bij Wilders harde garanties af te dwingen of moeten we wachten tot er in Brussel indringende vragen worden gesteld over de onafhankelijkheid van de Nederlandse rechters?
Reacties (8)
Goed om te zien dat dit weer eens wordt aangekaart, je hoort er doorgaans veel te weinig over.
Één opmerking. Bijna iedereen doet alsof een kabinet wilders een voldongen feit is maar ik zie nog steeds niet hoe dat kan voltrekken zonder het nsc uit elkaar te laten vallen en na hun congres gezien te hebben een burgeroorlog binnen de vvd te ontketenen. Plasterk doet me nog het meest denken aan een wraakzuchtige ex die zijn afwijzing nooit goed heeft verwerkt en nu in al zijn kleinzielige ijdelheid probeert het leven van zijn ex-partner (pvda) zo veel mogelijk te hinderen. Volgens mij ook de belangrijkste reden dat Wilders hem naar voren schoof. Zelfs al is beide duidelijk dat het er niet in gaat zitten verwacht ik dat ze het om daarom zolang mogelijk gaan laten duren.
Een wetswijziging waardoor er na de verkiezingsuitslag meteen weer nieuwe verkiezingen worden voorbereid, die bij het uitblijven van een nieuw kabinet na -pak ‘m beet- een week of tien kunnen worden gehouden, zou ik toejuichen.
Aanvullend, of alternatief, zou je ook voor de formatieperiode het land kunnen vrijstellen van belasting en als dat te duur is, in elk geval de hele Kamer en het Kabinet voor die periode onbezoldigd laten.
Helaas zal een Kamer dat zelf nooit afhameren, en een rechter heeft die bevoegdheid niet…
Dan krijg je dat obstructionisme beloont wordt voor diegene die een kleine overheid zonder sociale zekerheid als een beloning zien.
Dat schiet niet zoveel op, als je nu verkiezingen zou houden kom je ongeveer op hetzelfde probleem uit. Het werkt alleen als je de kiezer de mp laat aanwijzen en die zijn kabinet laat aanwijzen. Zoiets werkt alleen als je naar een meer presidentieel systeem gaat, maar als je die zo in de wereld ziet functioneren zit ik daar ook niet echt op te wachten.
Ik vermoed dat het nsc en de vvd nu ook de boel aan het lijntje houden, ze wachten op een moment tot ze vol overtuiging kunnen uitleggen waarom regeren met de pvv niet gaat. Zij zien ook wat er vrijwel overal gebeurde met partijen die met rechtse populisten in zee gingen. Los van de herrie die binnen de partijen gaat uitbreken moet dat de mensen die het wel zien zitten toch enige schrik aanjagen.
Bovendien zit de rechts populistische kant van de vvd gezien de recente stemming in de eerste kamer niet zo stevig stevig in het partijzadel als ze afgelopen zomer dachten. Bij deze nog hulde voor Eric van der Burg die gewoon zijn werk bleef doen en voor elkaar kreeg wat zijn meer judasachtige partijgenoten achter zijn rug om probeerde te saboteren. Misschien moeten ze hem maar eens gaan polsen voor partijleider want want het huidige clubje lijkt hier en daar nogal losgeweekt van de macht binnen de partij.
De lange (in)formatie kan ook dienen om een dossier op te bouwen dat als munitie kan dienen bij nieuwe verkiezingen of als reden voor een kabinet met linkse partijen erin. Die valse tweets van de grote geert zijn een goede indicatie dat hij uiteindelijk toch zijn bek niet kan houden, dat gestotter van agema over het eigen risico laat de kiezer zien dat het rechts populistische gelul ook niks oplost. Vroeg of laat slaat de stemming om en als ze de pvv ver genoeg door het ijs kunnen laten zakken zijn er snel nieuwe verkiezingen.
Formatiesucces daargelaten, is dit wel degelijk een concreet dreigend issue, aangezien de grootste partij in het verleden al gelijke retoriek heeft laten horen als ook in Polen te horen was, voor PiS daar het benoemingsproces naar de hand ging zetten.
Volgens de laatste berichten gaat het bij de formatie weer ouderwets om bezuinigingen. Verontrustend.
Hoeft niet per se, stel je wilt de pvv buiten de deur houden en zoekt een goede reden om het te kunnen verkopen naar de kiezer. Je wilt dan geen onderwerpen aansnijden als vluchtelingen of hun grondwettelijk rechten. De vvd heeft dat gedaan, dan ga je hun spel spelen en dat verlies je. Die stamelende agema over het eigen risico bleek vorige week een zere plek dus daar wil je dan op gaan drukken. Als ze dan hard genoeg gaan gillen kan je de nieuwe verkiezingen in met hun onverantwoordelijke fiscale beleid en dat het thema maken.
Een mooi klusje voor ‘verenigd links’ om een initiatiefwet te maken waarin eea geregeld wordt. Ik zie Omtzigt en co niet tegenstemmen. Een eretitel als de ‘Chavannes-wet’ zou niet misstaan.