Goed volk | De vrouwelijke paus

COLUMN - In 1996 verscheen van de Amerikaanse Donna Woolfolk Cross (1947, MA in ‘Literature and Writing’) het boek Pope Joan, gebaseerd op de roman Medieval Study van Emmanuel Roidis (1836-1904). Beide boeken zijn weliswaar romans, maar The Da Vinci Code (2003) heeft getoond dat het grote publiek zich weinig gelegen laat liggen aan het fictionele karakter dat een roman eigen is, zeker als de inhoud sensationeel is. Pope Joan werd in 2009 verfilmd onder dezelfde titel; in 1972 was het boek van Roidis al verfilmd als middeleeuws kostuumdrama.

Woolfolk Cross beschrijft de logisch klinkende geschiedenis van Johanna, de dochter van een kanunnik en een Saksische vrouw uit de negende eeuw. Nadat haar broer bij een aanval door de Vikingen wordt gedood, pleegt Johanna identiteitsfraude (toen al) en gaat verder door het leven als man. Onder de naam Johannes Angelicus wordt ze opgeleid in een Benedictijner klooster, waar ze zich al snel onderscheidt door haar intellectuele en geneeskundige vaardigheden. Zij wordt naar Rome geroepen en raakt betrokken bij een gevaarlijke mengeling van passie en politiek die het leven van iedere betrokkene – en vooral die van Johanna/Johannes – bedreigt. Uiteindelijk wordt zij/hij in 853 op grond van haar intellectuele vaardigheden gekozen tot paus.

Vroege bronnen

Naar ‘paus Johanna’ is veelvuldig onderzoek gedaan en de wetenschappelijke consensus is dat het mens nooit bestaan heeft (waarom, even geduld) en er dus ook geen als man verklede vrouwelijke paus heeft bestaan. Maar hiermee is de kous niet af.

Paus Johanna is geen verzinsel uit de negentiende eeuw; er bestaan middeleeuwse bronnen vanaf de dertiende eeuw over haar, bijvoorbeeld de Chronica Universalis Mettensis uit de vroege dertiende eeuw, geschreven door de dominicaan Jean de Mailly. Hierin wordt de vrouwelijke paus echter niet bij naam genoemd en het verhaal gesitueerd in 1099.

De eerste bron waarin ze wél bij naam genoemd wordt en waarin de nodige details staan is de Chronicon pontificum et imperatorum van de dominicaan Martinus van Troppau (gest. 1271). Volgens deze niet bijster betrouwbare kroniek was Johanna een Angelsaksische vrouw, geboren in Mainz in de negende eeuw. Ze werd verliefd en kleedde zich als een man teneinde haar geliefde te kunnen volgen op een reis naar Athene. Johanna bleek hoogst intelligent en werd goed opgeleid en doceerde later zelf ook. Uiteindelijk werd ze gekozen tot paus, maar ze viel door de mand toen ze tijdens een processie beviel van een kind, hetgeen niet alleen haar pausschap maar ook haar lijf niet overleefde.

Paus Johanna bevalt tijdens een processie. Afbeelding uit een Franse vertaling van Boccaccio’s De mulieribus claris.

Een legende op de loop

Vanaf deze bron gaat de geschiedenis met het verhaal op de loop en wordt de legende steeds meer uitgewerkt: Johannes/Johanna zou gewoonweg vermoord zijn en er zou op de plaats van het overlijden een standbeeld zijn opgericht. Haar zoon zou de bevalling overleefd hebben en later bisschop van Ostia zijn geworden, waarna hij zijn moeder had laten herbegraven in een tombe in de kathedraal.

Martinus c.s. beweerden dat Johanna paus Leo IV opgevolgd zou zijn, maar volgens de officiële lijst van pausen regeerde Leo van 10 April 847 – 17 Juli 855 terwijl Johanna/Johannes paus geweest zou zijn van 853 tot en met 855. Het kan theoretisch zijn dat Leo’s pontificaat formeel met twee jaar werd opgerekt om Johanna weg te moffelen, maar gezien het ruime aantal beschikbare bronnen uit die tijd is dat onwaarschijnlijk.

Verondersteld wordt wel dat zij zou zijn verwisseld met één van de andere pausen uit die tijd: Johannes VIII (r.872-882) of Johannes IX (r.898-900). De humanist Mario Equicola (gest. 1525) noemt Johanna ‘paus Johannes VII’. Dit was feitelijk een geleerde Griek die paus was van 1 maart 705 tot 18 oktober 707. Ook hij regeerde dus twee jaar en Johanna zou met haar geliefde in Athene geweest kunnen zijn, om maar wat slagen in de lucht te maken.

De pornocratie

Het pausschap werd in de negende en tiende eeuw geplaagd door corruptie en de pausen stonden vaak onder invloed van vrouwen, met name hun maîtresses. Men spreekt wel van de pornocratie. Verhalen hierover kunnen het idee van een vrouwelijke paus beïnvloed hebben.

In de Late Middeleeuwen werd paus Johanna een bekend en onbetwist figuur. Zij komt zelfs voor in de pauselijke kronieken van de Vaticaanse bibliothecaris Bartolomeo Platina (gest. 1481). Giovanni Boccaccio (1313-1375) vermeldt haar in zijn De mulieribus claris (1361/1362), een verzameling biografieën van beroemde vrouwen, zowel historische als mythologische. In de zestiende eeuw werd in de dom van Siena zelfs een buste van Johanna geplaatst. Het borstbeeld van “Johannes VIII, Foemina de Anglia”stond tussen Leo IV en Benedictus III. Na protesten werd het in 1600 verwijderd.

Paus Johanna bevalt van een zoon. Houtsnede uit Heinrich Steinhöwel’s Duitse vertaling van Giovanni Boccaccio’s De mulieribus claris (1474)

Johanna ontmaskerd

Tot de zestiende eeuw werd het verhaal over paus Johanna over het algemeen voor waar aangenomen. Daarna groeiden de twijfels. Vooral het tijdsverschil van een half millennium tussen Johanna’s veronderstelde optreden en de eerste optekening daarvan werd beschouwd als bezwaar tegen de betrouwbaarheid.

De eerste die Johanna trachtte te demystificeren was de Franse magistraat Florimond de Raemond in zijn geschrift Erreur Populaire de la Papesse Jeanne (1587). In 1601 verklaarde paus Clemens VIII de legende van paus Johanna als onwaar, wellicht om protestantse kritiek te pareren: de reformatoren vonden het verhaal immers een dijenkletser en een mooi voorbeeld van paapse zotternij.

Natuurlijk werd het verhaal juist om die reden nog lang doorverteld. Johanna werd definitief van haar voetstuk geslagen door David Blondel, een protestantse historicus uit de zeventiende eeuw, die beweerde dat de legende haar oorsprong vond in een satire op paus Johannes XI (r.931-935) die op zijn vijfentwintigste jaar overleed en sterk onder invloed van zijn moeder stond.

In de twintigste eeuw hebben onderzoekers de legende beoordeeld met moderne wetenschappelijke methoden. Geconcludeerd werd – weinig verrassend – dat er geen bewijs voor deze vrouwelijke paus bestaat en dat zij met geen mogelijkheid tussen de erkende pausen te wringen valt. Ook wordt ze slechts genoemd door een paar schrijvers. Als deze paus werkelijk zou hebben bestaan, zou ze in meer middeleeuwse bronnen zijn voorgekomen. Geen vlakgummer van het Vaticaan had daar tegenop gekund.

Voor de rest blijft het beredeneerd giswerk. Intussen sudderde het geloof in paus Johanna nog eeuwen door in het volksgeloof, dat zijn eigen feiten maakt.

Afbeelding van Paus Johanna uit Laurent Premierfaits vertaling van Boccaccio’s De mulieribus claris.

Slot

In het feite is deze geschiedenis een broodjeaapverhaal. Dit soort verhalen, ook wel urban legends genoemd, hoewel er vaak weinig ‘urban’ aan is, zijn de hedendaagse vormen van de oude sagen en legenden. Ze ontstaan om uiteenlopende redenen en worden vervolgens voor waar doorverteld. Eén van de bekendste is het verhaal over de lifter die meerijdt op zo’n eindeloze weg door een Amerikaanse woestijn maar opeens verdwenen blijkt te zijn, terwijl de auto met 100 kilometer per uur is blijven voortrazen.

Het interessante aan urban legends is hoe en waarom deze verhalen in de wereld komen, wat de psychologie erachter is. En waarom ze steeds nieuw leven worden ingeblazen, tegen alle feiten (of juist het ontbreken ervan) in. Het verhaal van paus Johanna is daar een goed voorbeeld van. Zoals Thomas Noble, een hedendaags onderzoeker, het verwoordde: “Pope Joan is a woman who never lived but who nevertheless refuses to die”.