VERSLAG - Misdaad en straf zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in het huidige strafrechtssysteem. Volgens strafrechtjurist prof. mr. Jacques Claessen moet het anders. Hij pleit voor een rechtssysteem waarin er aandacht is voor de mens achter de misdaad, voor herstel en voor rechtvaardigheid. Een beter alternatief?
We kennen allemaal de krantenkoppen over de recente avondklokrellen. “De heftigste rellen in 40 jaar”. “Plunderingen, brandjes, stenen naar de ME”. “Het leek wel oorlog”. Hoewel iedereen best begrijpt dat er onvrede en woede heerst over de huidige coronamaatregelen, is geweld nooit de oplossing. De eerste ingeving van politici én onszelf is dan ook vaak om hard te oordelen en hard op te treden. Een logische gedachtegang als we kijken naar ons huidige strafrechtsysteem. Een dader pleegt een misdaad en belandt na een rechtelijk proces achter de tralies. Toch wordt niemand beter van een gevangenisstraf, stelt strafrechtjurist prof. mr. Jacques Claessen (Universiteit Maastricht). Daarom pleit hij voor een minder zwart-wit rechtssysteem waarin de mens weer centraal komt te staan.
Op misdaad volgt straf. Toch?
Op zijn zachts gezegd was het kabinet niet blij met de avondklokrellen. “Dit heeft niets met corona te maken, dit is misdadig. We gaan er keihard tegenin,” aldus demissionair minister Grapperhaus. En dat gebeurde. Nu, iets meer dan een maand na de rellen, zijn er al 79 veroordelingen. De relschoppers vallen onder het snelrecht, waarmee ze binnen drie weken voor een politierechter verschijnen. De rechter stelt vervolgens welke wet er precies overtreden is en bepaalt welke straf de dader krijgt. In dit geval een onvoorwaardelijke gevangenisstraf en een schadevergoeding. Het is een vrij rationeel en zakelijk proces dat gebaseerd is op het principe van vergelding. Een dader moet en zal boeten voor zijn misdaden.
Ook demissionair premier Rutte oordeelde hard tijdens zijn bezoek aan de Haagse Schilderswijk: “Dit is crimineel gedrag en dan gaan we niet zoeken naar diepe sociologische betekenissen of oorzaken.” Dit is wel heel kort door de bocht volgens Claessen. Hij denkt dat het juist wél belangrijk is om deze uitingen van geweld in de context van de coronacrisis en de maatschappelijke onvrede te plaatsen. “De ogen daarvoor sluiten leidt ertoe dat de oorzaken die hebben geleid tot de rellen, niet doeltreffend worden aangepakt. Mensen handelen niet in een vacuüm.”
Van straf naar herstel
De zoektocht naar onderliggende oorzaken staat niet gelijk aan het goedpraten van de misdaad. Het is een fundamenteel ander perspectief op de relatie tussen misdaad en straf zoals wij dat kennen. Een focus op herstel in plaats van straf, op verzoening in plaats van vergelding. Volgens Claessen is dit een veel doeltreffendere manier om herhaling te voorkomen. “Misdaad is een conflict tussen mensen. Herstelrecht streeft ernaar om het onderliggende conflict op te lossen.”
Het herstelrechtssysteem houdt daders dus actief verantwoordelijk voor hun (mis)daden. Dit gebeurt niet wanneer ze voor lange tijd in de gevangenis belanden en passief hun tijd uitzitten (in het Engels letterlijk doing time). Hoe dan wel? Denk aan een schadevergoeding, vrijwilligerswerk, taakstraffen of een agressietraining. Claessen ziet ook heil in herstelconferenties. Daders, slachtoffers, buurtgenoten én overheidsmedewerkers gaan met elkaar in gesprek en komen al pratend tot een passende oplossing. Waar slachtoffers in het strafrechtssysteem vooral toeschouwer zijn, krijgen ze in het herstelrechtssysteem weer een stem.
Juist wanneer we voorbij de juridische benadering van misdaad en straf kijken ontstaat er ruimte voor een menselijkere visie. Daders zijn meer dan hun misdaad en slachtoffers zijn meer dan het misdrijf. Kortom, er is meer dan simpel ‘goed’ en ‘kwaad’.
“Als wij onderweg een mens tegenkomen die, ook onderweg, ons tegemoetkwam, dan kennen wij slechts ons stuk van de weg, niet het zijne; het zijne beleven wij slechts in de ontmoeting.”
Filosoof Martin Buber (1878-1965)
Niet iets nieuws
Dit holistische rechtssysteem van herstel en strafbemiddeling klinkt misschien als iets moderns, maar niets in minder waar. In traditionele culturen als de Maori of de Inuit werden misdrijven al afgehandeld in informele stambijeenkomsten. Gerechtigheid, verzoening en vrede voerden de boventoon. Tot en met de middeleeuwen heeft de westerse wereld een vergelijkbaar systeem gehad. Het strafrecht zoals dat tegenwoordig bestaat is pas geïntroduceerd door Napoleon ten tijde van het absolutisme, twee eeuwen geleden. Een terechte vraag is of deze overgang te maken heeft met beschaving of met machtsvertoon?
Terug naar de basis
Het is zeker niet de bedoeling om misdaad en straf te romantiseren, benadrukt Claessen. Herstelrechtvoorzieningen vragen veel van het empathisch vermogen van de mens en gaan uit van een gedeelde morele basisregel: “Gij zult een ander niet schaden”. Daders én slachtoffers moeten bereid zijn met elkaar in gesprek te gaan. Vaak ontstaat hieruit wel iets moois, een wederzijdse oplossing of op z’n minst het gevoel dat je je verhaal kwijt kan. Willen één of meerdere betrokkenen niet vrijwillig meewerken dan kan er altijd over worden gegaan tot herstelgerichte sanctioneringen. Denk aan een herstelgerichte taakstraf of een korte (thuis)detentie. Claessen: “straf is immoreel en vaak ineffectief. In 2021 lijken we dit vergeten te zijn. Strafrecht is vaak het eerste redmiddel en niet het laatste. Ik zou dat graag anders zien.”
Claessen heeft dan ook zo zijn eigen idee over de rechterlijke aanpak van de avondklokrellen. In plaats van een passieve gevangenisstraf, pleit hij voor een actieve aanpak die de intrinsieke motivatie tot herstel aanspreekt. Laat de flessengooiers en de demonstranten op het Museumplein in gesprek gaan met winkeleigenaars, agenten en de gemeentes. Focus samen op een betere en rechtvaardigere toekomst.
Dit artikel van Eline Kraaijenvanger verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht.
De lezing ‘Voorbij misdaad en straf’, van prof. mr. Jacques Claessen is een van de lezingen in de serie livestreams ‘The bigger picture (Over oorzaak-gevolg in een complexe wereld)’.
Reacties (13)
Het is inmiddels zo’n beetje het 10 jarige jubileum dat we lekker thee hebben zitten drinken met Cohen, en ik heb het gevoel dat het maatschappelijke draagvlak ervoor sindsdien niet groter is geworden. Sta zelf overal voor open hoor, en heb niks tegen een holistischer rechtssysteem, maar ik vind het betoog verrassend toondoof gezien het huidige politieke klimaat, duik maar eens in de gemiddelde reaguurderspaneel op nu.nl, niets dan “soft” dit en “D66 rechters” dat, geen kabinet die daar zijn vingers aan brandt.
Verrek, da’s waar ook: dit land wordt geregeerd door reaguursels….
Inderdaad. Op Twitter dan ook die reacties uit bepaalde hoek over verkiezingspeilingen en elke keer het oprechte ongeloof dat VVD nog zoveel zetels kan scoren, ’terwijl iedereen, echt bijna iedereen’ Rutte weg wil hebben…
Ik snap het ook wel, want diezelfde groep is ook verantwoordelijk voor flink wat trends en vaak gedeelde berichten. Ze denken daarom echt dat ze ‘het volk’ zijn. En eerlijk gezegd maakte ik me eerder ook wel eens zorgen om die aantallen waarin ik bruine meuk voorbij zie komen en dat daar heel weinig tegenover staat. Nederlandstalig Twitter is een inteelt roeptoeter echoput van formaat, daar ben ik wel achter.
Ook nog een reactie op #0.
Ik ben er ook zo één, die ondanks onderbuiksentimenten, achter het theedrinken sta. Ja soft, maar het werkt gewoon. En ook andersom: keihard straffen, zelfs het bewust zijn van keiharde straffen leidt nergens tot minder criminaliteit. Toch rommelt er iets. Ik kan niet onderdrukken dat ik blijf vinden dat veroordeelden toch op z’n minst bewust moeten worden gemaakt van hun situatie en soort straf dat ze kregen. Dat ze bijvoorbeeld voor hun aandeel in de rellen en vernielingen niet een lange straf hebben gekregen waardoor ze hun baan verloren, hun partner wellicht en in de financiele problemen zijn gedrukt. Maar misschien werkt dat niet op de psyche. Geen idee.
Die onderbuiksentimenten kunnen het voor veel slachtoffers emotioneel onmogelijk maken te “praten” met de daders.
Als een relschopper je winkelruit heeft ingegooid is dat al wat anders dan wanneer hij ook nog je winkel leeg geplunderd heeft en zo je inkomen vernietigt.
En praten met de moordenaar of verkrachter van je dochter zie ik echt niet vaak gebeuren.
Wel logisch lijkt me dat de dader (keihard) moet meewerken aan het herstel van de door hem aangerichte schade of soortgelijke schade, voor de meeste vergrijpen is dat beter dan “zitten” en eventueel je baan en woning verliezen.
Als men “3 weken gevangenisstraf” afschrikwekkend vindt klinken, moeten ze een soortgelijke taakstraf van bv 180 uur voortaan presenteren als een taakstraf van 4 (werk)weken, of 11 weekenden of 22 zaterdagen. Dat is veel indrukwekkender dan 180 uur.
Er wordt een groot contrast geschetst dat in werkelijkheid volgens mij veel minder groot is.
Dit zijn namelijk nu al instrumenten die worden gebruikt in het Nederlandse strafrecht, waar dat passend is.
Een ander minder punt is dat het voorbeeld van de nasleep van de rellen niet echt past op het pleidooi. Dat pleidooi is namelijk erg gericht op de individuele dader en wat die persoon heeft gedaan. De rellen hebben echter een grote groepscomponent, en die speelt sterk mee in de reactie daarop. Het is heel primitief, maar de mensen die zijn opgepakt worden tot voorbeeld gesteld voor de mensen die ook hebben meegedaan/bijgedragen of plannen hebben, maar die nog thuis zitten. Hier botst het collectieve met het individuele belang, want wat de daders gedaan hebben is individueel vaak vrij beperkt, maar het leidde tot grote collectieve schade.
En laten we oppassen met het romantiseren van het verleden. Alsof de straffen voor Napoleon zo mild waren, en de rechtspraak zo eerlijk.
Een rechtssysteem dat op verzoening gebaseerd is, werkt volgens mij het best in kleine groepen.
Tussen 16 miljoen mensen wordt het moeilijk.
En het is interessant om na te gaan of er een verband is tussen de strengheid van straffen en machtsverschillen.
Voor Nederland zouden we dan minstens 1500 jaar terug moeten gaan, vóórdat er koningen of ridders waren.
Dan heb je het al snel over Romeinen. Die wisten met (testamentisch) strenge straffen het machtsverschil wel in stand te houden, maar pin me er niet op vast. ;)
Ik ben ervan overtuigd dat je nooit iets bereikt als het op deze manier, als tegenstelling, presenteert. Volgens het rechtvaardigheidsgevoel van de meeste mensen moeten misdaden gestraft worden, en dat zal niet veranderen. Ik denk dat het bij de Maori of Inuit niet anders was: zo’n stambijeenkomst waarin een dader zich met de slachtoffers of de hele groep moest verzoenen moet behoorlijk vernederend zijn geweest.
En er is ook altijd nog het idee dat straffen preventief werken. Dat is vooral een rationalisatie van het gevoel dat vergelding wil, vermoed ik, maar het komt wel steeds weer terug als argument.
Dat meer focus op herstel gunstig is voor de hele maatschappij lijkt me evident. Maar retoriek over strenger straffen verkoopt al zeker een jaar of 30 veel beter.
Ja, dat idee is er inderdaad, maar het is uiteraard flauwekul, zeker bij zulk soort misdrijven die hier genoemd zijn. Dat zijn bij uitstek impulsmisdrijven. De voorbeelden spreken boekdelen: een jongen die net een schildersklus afhad die dag, te midden van rellen belandt, en uit impuls lekker een partijtje mee gaat matten. Dit, gekoppeld aan een IQ van de doorsnee dader dat toch wel een flink aantal maten onder het gemiddelde ligt, en je kunt wel nagaan dat er van een afschrikkend effect van straffen nul-komma-nul sprake is. Een relschopper met een IQ van 70 gaat niet denken “Oh, laat ik die fles maar niet smijten, want de straf is fors”. Een aanzienlijk deel van de veroordeelde relschoppers bleek inderdaad zwakbegaafd te zijn.
Ik zou beslist niet willen pleiten voor het afschaffen of verminderen van het aantal gevangenisstraffen in alle gevallen; er zijn genoeg gevallen waarbij gevangenisstraf toch als voornaamste functie heeft dat opgeruimd netjes staat.
Maar zeker in het geval van de meeste relschoppers heb ik inderdaad mijn grote twijfels over de effectiviteit van deze vrijheidsstraffen. En dat is echt niet uit pieteit. Een zwakbegaafde sociale-werkplaatsarbeider die nu z’n baan kwijt is heeft dankzij die straf grote kans op terugval in crimineel gedrag, om de simpele reden dat hij klem zit en alles kwijt is. Ik denk inderdaad dat herstelwerkzaamheden en strafklussen een stuk zinniger en effectiever zijn, want leerzamer.
En dit geloof jij?
Die voorbeelden komen uit rechtbankverslagen, en het lijkt me duidelijk dat de verdachten daarin hun beste beentje voor zetten. Zo impulsief en spontaan was het allemaal niet. Mensen zijn misschien in the heat of the moment verder gegaan dan ze van te voren van plan waren, maar wat ik ervan gelezen heb hebben de meeste de sensatie bewust opgezocht.
Juist bij dit soort rellen lijkt me de preventieve werking nog vrij groot, enerzijds doordat je relschoppers en oproerkraaiers het fysiek onmogelijk maakt de dag erna weer te gaan rellen, en anderzijds omdat het heel duidelijk maakt dat de groep toch niet zo veilig is als het lijkt en er vervelende consequenties kunnen zijn.
Het lastige is dat hier wat goed is voor het individu anders is dan wat goed is voor het collectief. Het is inderdaad de vraag of het strenger straffen voor de individuele relschopper preventief werkt.
Dat het feit dat je gestraft kunt worden een preventieve werking heeft lijkt me ook. Maar daarmee staat natuurlijk helemaal niet vast dat die werking groter wordt naarmate de straffen strenger worden. Daar geloof ik in elk geval niks van. Niemand denkt na over de strafmaat als hij begint te rellen. Hoogstens over het risico om gepakt te worden.
Laten zweren het nooit meer te doen, dan hebben ze een doel, gaan ze nadenken als ze de kans krijgen, komen er achter dat het niet zo simpel is, zijn onderhand 30 jaar, en komen met oplossingen.