GeenCommentaar heeft ruimte voor gastloggers, dit kunnen stukjes zijn die we -uiteraard met toestemming- overnemen van andere weblogs, of die via onze mail binnenkomen. Hieronder een stuk van Abhorsen.
In Paul Scheffers laatste, en inmiddels al veel besproken boek, noemt hij onder andere de noodzaak tot een Europese of westerse variant van de Islam. Als we echter de Franse Islamkenner Olivier Roy moeten geloven hebben we reeds dagelijks te maken met een westerse variant van de Islam; alleen niet zoals Paul Scheffer hem voor ogen heeft.
Olivier Roy bepleit dat op dit moment bijna iedereen in het Islamdebat een fout uitgangspunt heeft. De radicale Islam in het westen is niet cultuurgebonden, het is geen traditionele vorm van de Islam die is meegenomen uit het Midden-Oosten. De excessen waar wij in het westen te maken mee hebben zijn onderdeel van wat hij benoemt als het neofundamentalisme binnen de Islam. Deze nieuwe vorm van Islam is juist in het westen ontstaan en zet zich af tegen elke vorm van cultuur. Ook tegen de traditionele Islam zoals deze in het land van herkomst beleden wordt. Tenminste, als men al een land van herkomst heeft! Uit zijn onderzoek blijkt dat deze groep moslims voornamelijk bekeerlingen zijn, in een aantal gevallen zelfs zonder een eerdere religieuze achtergrond.
De aantrekkingskracht van dit neofundamentalisme zit hem in het feit dat deze ontdaan is van cultuur. De traditionele Islam wordt vaak door deze bekeerlingen als zwak ervaren. Men heeft geen tijd voor de diepere theologie, maar geven de voorkeur aan de onmiddellijke “waarheid”. In een interview in Filosofie Magazine beschrijft Olivier Roy deze mensen als volgt:
Mensen die zich tot deze religie bekeren, verwerpen niet alleen de profane cultuur, maar ook de religieuze traditie. De neofundamentalistische jongeren vinden de religieuze praktijk van hun ouders maar slap. Ze weigeren ook de theologie, en geven de voorkeur aan een onmiddellijke waarheid die direct geldig is voor het individu – vaak via internet te vinden protocollen en dogma’s. Zij kenmerken zich door een individualistische beleving van godsdienst, die wordt teruggebracht tot een code van wat eerbaar is en wat niet-eerbaar is.
Het is ontvreemding en ontheemding van een dominante cultuur die deze groep laat aanzwellen. Men is noch onderdeel van de traditionele cultuur, noch van de nieuwe. En dit gebeurt volgens Olivier Roy niet alleen binnen de Islam. Wat voor velen misschien als een verrassing zal komen is het niet de Islam die wereldwijd op dit moment de meeste bekeerlingen kent, maar de Pinkstergemeente. Overal ter wereld is er een trend zichtbaar waarin jongeren ontvreemden en zich bekeren tot een nieuwe, extremere variant van geloof. Globalisering en het afbreken van de traditionele zuilen zouden hier mijn inziens wel eens twee van de grootste contribuanten aan kunnen zijn. De individualisering van de mens leidt ook tot nieuwe, individualistische geloofsvormen.
In de wereld die Olivier Roy schetst is er dan ook geen sprake van een clash van culturen, maar een clash van cultuur tegenover hen die cultuur geheel afwijzen. Deze herdefinitie van het probleem lijkt echter niet door te dringen tot zowel hen die de Islam aanvallen, als die haar verdedigen. Ook de rol van de democratie in dit alles is volgens hem vaak verkeerd in de discussie gepositioneerd, zoals hij in hetzelfde interview uitlegt: “Dezelfde waarden delen is een mythe. Dat hebben we – in de democratie – nog nooit gedaan, want we aanvaarden juist de diversiteit. Alleen een dictatuur legt dezelfde waarden aan iedereen op.” Er zijn volgens Olivier Roy dan ook vooral politieke spelregels nodig en geen ideologische eisen. Je hoeft een beeld van een blote vrouw op straat niet te accepteren, maar de spelregels bepalen wel dat je het moet tolereren en je niet buiten de wet kan begeven.
Uit zijn onderzoek komt overigens ook hoop naar voren. Naast het neofundamentalisme constateert hij dat de door Scheffer bepleite westerse Islamvariant ook bestaat. De vorming van een humanistische Islam is net zozeer een feit als de vorming van de neofundamentalistische variant. Deze springt echter minder in het oog omdat de media en het politiek debat zich volledig richten op de neofundamentalisten. Daarnaast constateert hij ook dat uiterst conservatieve Moslims niet per definitie een dreiging voor de rechtstaat vormen:
Religieuze hervorming is niet nodig om deze staatsvorm [democratie] en zijn eisen te aanvaarden. Veel uiterst conservatieve moslims passen zich heel goed aan aan de seculiere staat door hun geloof te herformuleren in termen van waarden in plaats van normen. Hoewel het gezin, de verschillen tussen man en vrouw en zedelijkheid waarden zijn die dan verdedigd worden, en het homohuwelijk ongewenst is, net als abortus en echtscheiding, zullen ze in hun verdediging van hun standpunt binnen de grenzen van de wet blijven. En mochten ze dat niet doen dan kunnen ze altijd nog teruggeroepen worden: eerwraak bijvoorbeeld blijft gewoon een misdaad die je als misdaad moet behandelen.
Olivier Roy is adviseur van de Franse regering, hoogleraar in Parijs aan de EHESS en onderzoeksdirecteur aan het CNRS. Zijn laatste boek over de Islam in het westen is in het Nederlands verschenen onder de naam “De Islam en de scheiding van kerk en staat“.
Reacties (7)
Het is de godsdienst (en bijbehorene literatuur) zelf niet, die tot rare dingen leidt. De mensen zelf maken er maar wat van.
Daaardoor evolueren de godsdienstige opvattingen ook. Het christendom was een reactie op het jodendom, de islam een varinat van het christendom en al die religies kennen ondertussen een bonte variatie aan richtingen. Ook het humanisme is een gevolg van/reactie op opvattingen en daarom ook als een “geloof” te classificeren.
Met cultuur vergaat het niet anders. En dat komt allemaal omdat, heel erg simple gezegd, we maar wat doen, dat resulteert in iets wat gevolgen heeft voor onze totale omgeving. Die veranderingen leiden tot nieuwe opvattingen en zo gaat dat maar door.
Je kunt je voorstellen dat er over 100 jaar een nog onbekende religie zal zijn. Zoals de joodse religie verandert is in een christelijke en die weer in een islamitische. Kenemerk van die veranderingen was, volgens mij, dat er telkens pogingen werden ondernomen religieuze opvattingen steeds humaner te maken. Zoals het christendom een eind wilde maken aan slavernij en meer gelijkheid tussen de mensen beoogde en de islam een poging deed meerdere religieuze opvattingen onder één noemer te brengen, waar plaats is voor Mohamed èn Jezus.
Religie is slechts een verhaal. Blijkbaar een verhaal dat veel mensen nodig hebben, want zelfs mensen die “van god los” zijn, ruilen hun traditionele geloof maar wat makkelijk in voor geloof in de heilzame werking van mantra’s zingen in een indiaanse zweethut. Het genoemde neofundamentalisme is ook een soort van god los zijn.
Het licht zien we pas als we erkennen dat veel mensen die verhalen nodig hebben, maar dat het wel verhalen blijven. Goed voor bij de open haard, maar verder moet je elkaar daar niet lastig meevallen.
@1 Waarom moet iedereen toch de geschiedenis telkens weer verkrachten om zijn huis-tuin-en-keukentheorietjes geloofwaardig te maken?
Religie is hoop, angst en dwangneurose in een officieel jasje. Humanisme is dat niet, reactie of geen reactie. De contrareformatie is verder moeilijk op te vatten als een humanisering van het catholicisme, evenals het ontstaan van de monotheïstische godsdiensten an sich. Ook wilde de kerk tot de 15e eeuw (3/4 van haar bestaan) helemaal geen einde aan de slavernij en is het onbekend welk doel mohammed had met zijn godsdienst buiten eigenbelang.
Zo.
@2: Ik had moeten eindigen met “goed voor in de open haard”?
Die geschiedenis heb ik overigens niet zelf verzonnen. Ik ga er (te goedgelovig misschien) vanuit dat wat er over de geschiedenis van de religies bekend is, in grote lijnen klopt. Of verzinnen historici dat?
Ik ben het met je eens dat religie vooral hoop en angst is. Dat officiële jasje krijgt religie van mensen die vreselijke gehecht zijn aan regeltjes en eenduidigheid. En kennelijk is geloven zo moeilijk dat veel mensen dat maar al te gemakzuchtig aan kerkelijke instituten overlaten.
Verder toont jouw aanvullende informatie aan dat het op en af is met religieuze opvattingen. Dan weer is wat (ver)lichter, dan weer wat strakker. Fundamentalisten zijn blijkbaar van alle tijden.
En hoe je hebt kunnen lezen dat ik humanisme onder dat soort fundamentalisme reken, is me een raadsel.
Religie bouwt zover ik begrepen heb vaak voort op voorgaande religies als je deze over een langere periode in de geschiedenis bekijkt. Je ziet vaak ook thema’s uit inmiddels bij het grote publiek vergeten religies terug komen in huiden daagse religies. Zo is bijv. het einde der tijden een verhaal dat over de tijd en religies verrassend veel overeenkomsten blijft houden. Het is op die manier vaak mogelijk om connecties en lijnen, of misschien zelfs wel “evolutie achtige” structuren in religie te traceren.
Wat ik echter denk waar Olivier Roy op doelt heeft niet zozeer met de evolutie van religie te maken, maar van bepaalde uitingen binnen een religie die verschillend zijn. Het is geen grote afsplitsing, en misschien ook geen permanente verandering.
Het lijkt meer een tegen-reactie op het feit dat veel mensen eigenlijk niet zo goed kunnen meekomen in de verre gaande individualisering van onze samenleving. Inmiddels is alles zogenaamd binnen handbereik en maakbaar. De grap “succes is een keuze” wordt vaak niet meer als grap gezien. En een grote groep mensen lijkt achter te blijven. En uiten zich vervolgens op allerlei wijzen. Ik denk dat ook de aantrekkingskracht als van zoiets als neofundamentalisme daarmee te maken heeft.
De “terugkeer naar oude waardes”, die er helemaal nooit zo geweest zijn trekt vaak sterk als je, je verloren voelt. En daarbij komt dan een sterk individualistisch gevoel van geloof. In een grote gemeenschap geloven lijkt de westerse moslim extremist toch niet goed af te gaan. Het zijn kleine groepjes of individuen. De onmiddellijke bevrediging van de behoeften lijkt ook een groot onderdeel te zijn. Terwijl natuurlijk de meeste traditionele geloven juist de onmiddellijke bevrediging van behoeften eerder ontmoedigen dan aanmoedigen. Ook de Islam.
Misschien komt er ook wel wat in terug wat Harry Kunneman (hoogleraar op het gebied van sociale en politieke theorie) zei over de theorie van het “dikke-ik”. Het heeft ook misschien wel te maken met de controle willen houden of terug nemen. Controle, de baas zijn over je eigen leven is heel belangrijk geworden. Ik geloof dat hij in een interview letterlijk iets heeft gezegd als dat het uitkeren van een bonus van 5 miljoen of iemand op zijn bek slaan je hetzelfde gevoel geeft, hetzelfde effect voor de interne ik. Het gevoel van “Ik ben de baas”.
Ik kan mij zo voorstellen dat neofundamentalisme ook voortkomt uit een noodzaak om de controle terug te willen grijpen, weer “de baas zijn”. Omdat de band met zowel het “moeder land” als het nieuwe land niet goed is krijg je een nieuwe mix-vorm die ook voor een groot deel dat angst gevoel van een “loser” te zijn moet weg nemen.
Nu gaat het bij aardig wat neofundamentalisten niet om groepjes die zich in alle orthodoxheid terugtrekken in Staphorst en het zijn ook geen geïsoleerd levende pacifisten (de Amish). Ze bellen ook niet zondagochtend aan je deur om hun opvattingen met je te delen. Nee, ze manifesteren zich heel wat nadrukkelijker.
De door Oliver Roy genoemde denkfout maken mensen door angst. Angst die natuurlijk ook flink wordt gevoed door politici die daar baat bij menen te hebben.
Het is altijd goed op dat soort denkfouten te wijzen. De analyse van wat er ten grondslag ligt aan neofundamentalisme mag dan juist zijn, veel mensen worden er niet minder bang van. Het is jammer dat het er warchijnlijk nooit van zal komen dat seculier onderwijs afgeschaft zal worden en kinderen op een openbare school op een goede manier kennis kunnen nemen van alle religies die er zijn en dan op later leeftijd zelf kunnen kiezen of ze er wat mee willen doen.
@5, De “grap” is zelfs dat een aantal mensen van laten we zeggen “racistischer aard” Olivier Roy verketteren als iemand die de Islam zou goed praten. Terwijl hij nergens zegt dat neofundamentlisten lief of aardig zijn zover ik weet.
Hij brengt een analyse om een probleem daadwerkelijk aan te pakken. Maar het past niet precies in het straatje van een groot aantal mensen, dus wordt het verketterd. Wat ik persoonlijk altijd jammer vind.
Stel zelfs dat de gehele Islam als totaal er alleen maar op uit zou zijn om ons af te slachten, dat ze allemaal barbaren zijn (wat ik voor de duidelijkheid niet denk – ik denk ook niet dat ze ons allemaal willen knuffelen – een aantal ervan zijn wel degelijk gevaarlijk). Wil je dan niet weten hoe je vijand denkt? Wat zijn beweeg redenen zijn? Informatie opdoen? Dat lijkt mij dat je dan nodig hebt om die vijand te verslaan. Maar nee, men roept liever in blinde angst en alles wat daar niet bij past wordt afgedaan als bij de andere kant te horen.
Of je nu anti, pro of gewoon neutraal tegenover iets als de Islam staat. Onderzoeken waarom het hoe en wat heeft altijd voordelen, aan welke kant je ook staat. Maar de angst (of politiek gewin) lijkt vaak voorrang te krijgen. En volgens mij verlies je daardoor eerder dan dat je wint.
Zie ook Fouad Laroui over een humanistische variant van de islam.