Eigen verantwoordelijkheid

COLUMN - De laatste tijd heb ik een aantal opiniestukken gelezen over de eigen verantwoordelijkheid van de consument, met betrekking tot milieu en gezondheid. Ik bestrijd niet dat die verantwoordelijkheid er is, maar er wordt vaak voorbij gegaan aan de manipulatie van die consument. Marketing is psychologie, laten we dat niet vergeten.

In de jaren ’80 had je een serie rond Max Headroom, een AI-presentator, briljant vertolkt door Matt Frewer. Ook bekend van het nummer Paranoimia van Art of Noise. In de aflevering “Blipverts” worden consumenten blootgesteld aan “subliminal messages”; boodschappen die zo kort in beeld zijn dat je ze niet bewust waarneemt, maar die wel een reactie in je brein veroorzaken. Het blijkt dat mensen die er langdurig aan worden blootgesteld exploderen. Hoewel dit satirisch en dus grotesk overdreven is (en ook heerlijk retro trouwens), is het wel een aardige illustratie van hoe ver bedrijven willen gaan om hun product te verkopen.

We weten allang dat aankoopkeuzes vaak onbewust worden gemaakt en dat we die achteraf gaan rationaliseren. Je wordt gemanipuleerd waar je bij staat, continue. Door reclame, door producten op ooghoogte te plaatsen, door benaming van producten (Light! Verbeterd recept! Ja vast…tot je de ingrediëntenlijst doorneemt…wat maar weinig mensen doen helaas), door gesponsorde “wetenschappelijke” onderzoeken, en de laatste paar jaar ook door influencers op social media.

We hebben in het verleden gezien hoe bedrijven ons stelselmatig een verkeerde voorstelling van zaken hebben gegeven. Roken was gezond. Suiker een prima vervanger voor vet. Oliebedrijven hielden rapportages over milieuschade onder de pet. Apparaten die we kopen worden al sinds jaar en dag zo gefabriceerd dat ze een bepaalde levensduur hebben, zodat we gedoemd zijn steeds een nieuwe aan te schaffen. Erger nog, er wordt gebruik gemaakt van crippleware. And so on and so on. Pas geleden had John Oliver een interessant onderwerp; Astroturfing. Bedrijven of lobbygroepen die zich voordoen als consumentenorganisatie of burgerinitiatief en op die manier hun boodschap naar buiten brengen. Het houdt niet op, er worden steeds weer nieuwe manieren bedacht om ons een rad voor ogen te draaien.

Dus ja, de consument heeft een eigen verantwoordelijkheid. Maar hoe moet die uit de gigantische hoeveelheid bull shit die de wereld in wordt geholpen nog een beetje wijs worden? En de minima hebben al helemaal weinig keus; als je de eindjes aan elkaar moet knopen let je alleen nog maar op de prijs. Dan ga je echt geen ingrediëntenlijst lezen of je afvragen hoe lang de levensduur van je wasmachine is, je bent allang blij dat je je kinderen kan voeden en een wasje kan draaien.

Dus nee, je kunt de consument uiteindelijk niet verantwoordelijk houden voor de chaos die is veroorzaakt door het bedrijfsleven. En door de politiek die dat bedrijfsleven zo de vrije hand heeft gegeven. Met een heilig geloof in marktwerking en zelfregulering.

Het moet gezegd; er ís al heel veel regelgeving, zeker in de EU en Nederland. En toch hebben we het niet goed in de hand. We moeten echt af van het adagio dat economische groei móet, of tenminste een andere definitie verzinnen voor die groei. Want het eindeloos produceren en aan de man brengen van allerhande troep is niet alleen slecht voor het milieu, maar ook slecht voor de mens. Die eigen verantwoordelijkheid is nou eenmaal niet voor iedereen zo makkelijk te nemen.