COLUMN - Als ik in 2021 weer eens op de campus mag komen, dan staat daar een fraai nieuw gebouw waarin ik het laatste jaar van mijn PhD-traject af mag ronden. Het ziet er mooi uit, staat in de prachtige, lommerrijke omgeving van de Nijmeegse campus, en is ook nog eens duurzaam. Fantastisch. Maar zonder negatief te willen zijn (nee, deze column komt voort uit verwondering!), brengt mij dit bij het onderwerp “koepelgevangenis”.
Panopticon
Dat zal ik u uitleggen. Het idee achter een koepelgevangenis is het panopticon. Voor de mensen die niet weten wat dat is (en geen zin hebben om op de link te klikken): het idee dat je vanuit het midden van een grote, cirkelvormige ruimte alle kamers (cellen) kan zien die aan die ruimte liggen, en aan meerdere galerijen daarboven. Eén bewaker in het midden van de koepel kan dus tientallen cellen tegelijk in het oog houden, liefst nog zonder dat men vanuit die cellen de bewaker kan zien. Wiki zegt hierover: “Het panopticon maakt het mogelijk groepen te controleren, te disciplineren, te bewaken, bestuderen, vergelijken en te verbeteren.”
Het is de vraag of dit panopticonische principe geschikt is voor medewerkers in het hoger onderwijs. Ik vermoed namelijk van niet*. De meesten die ik ken willen niet bewaakt, bestudeerd en vergeleken worden terwijl ze aan het werk zijn – om van controle en disciplinering maar te zwijgen. Maar dat mooie, nieuwe gebouw waar ik dit verhaal mee begon, daar maakte ik laatst een ommetje door. De de vleugel waar ik kom te werken had een grote, ovaalvormige binnenruimte, van enkele verdiepingen hoog. De meeste werkkamers grenzen daar aan, en al die muren zijn van glas.
Inkijk
U voelt ‘m al, vermoed ik, maar voor de trage verstaander: dat betekent dat je vanuit iedere kamer een stuk of 30 tot 50 andere kamers binnenkijkt. Iedereen kan iedereen continu bekijken. Naar ik begreep is het ook absoluut niet de bedoeling dat die muren van glas op enige manier worden afgedekt, want dat is ‘niet de bedoeling van de architect’, en (dus?) ook de afspraak.
En dat brengt me bij de verwondering: hoe wordt zo’n besluit genomen? Ik bedoel, een bestuur wil een nieuw gebouw, gaat praten met de mensen die het moeten gebruiken, en die roepen dan in koor “panopticon, we willen bestudeerd en gedisciplineerd worden!”? Nope. Don’t think so. Het lijkt me overigens ook niet zo prettig als je bijvoorbeeld een rok draagt, dit soort inkijk van onderaf.
Stronteigenwijs
Buiten dat dit ontwerp niet zorgt voor een prettige werkplek is dit ontwerp ook onderwijskundig problematisch. Want die werkkamers, daar worden ook vertrouwelijke gesprekken gevoerd, over gevoelige onderwerpen. Vanuit een veilig werk- en studeerklimaat moet je zo’n glazen hok dus helemaal niet willen. En al helemaal niet dat een architect, nadat hij een gebouw heeft getekend, contractueel vast laat leggen wat er daarna allemaal wel en niet mee mag.
En laten we wel wezen, wetenschappers zijn, zonder dat ik wil generaliseren, allemaal stronteigenwijs, dus er is helemaal niemand die zich iets gaat aantrekken van het verbod om iets te doen aan die glazen wand. Vervolgens gaan daar vanuit een centrale dienst mails over gestuurd worden, die worden genegeerd, er worden nog meer mails gestuurd die nog harder genegeerd worden. Vervolgens komt het centrale niveau met een laffe tussenoplossing waarbij op ooghoogte een soort ondoorzichtig folie wordt geplakt, waar medewerkers geen genoegen mee nemen en waarna ze gewoon weer hun posters ophangen en hun boekenkasten voor de ramen zetten, waarna de hele situatie maar wordt doodgezwegen door alle betrokkenen. Want zo gaan die dingen.
Waarom?
Een extra reden dat ik me hierover verwonder, is dat ik me al tien jaar hierover verwonder. In de jaren dat ik hogescholen bezocht in het kader van de periodieke kwaliteitscontrole was dit een regelmatig terugkerend probleem. Ten eerste het volslagen gebrek aan privacy door dit soort glazen kooien en de moeilijkheid met het voeren van een vertrouwelijk gesprek. En ten tweede het gezeik vanwege architecten die zwart op wit hadden bedongen wat wel en niet mocht met het gebouw, tot X jaar na ingebruikname. Dat laatste bestond dan bijvoorbeeld uit “niets mogen ophangen in de hele hogeschool behalve op een paar selecte toegewezen plaatsen”, wat natuurlijk onbestaanbaar is voor bijvoorbeeld ontwerp- of kunstopleidingen. Daar waren de gebruikers, toen al en waarschijnlijk nog veel langer, boos over en ongelukkig mee.
Dat brengt me bij de kern van mijn verwondering: waarom gaat dit nog steeds zo, en worden dit soort gebouwen nog steeds ontworpen én gekozen? Waarom zeggen bestuurders niet tegen een architect, als die komt met een lijst met voorwaarden voor gebruik, dat hij of zij die samen met de bouwtekeningen strak op kan rollen en kan steken waar de zon niet schijnt? En waar maakt zo’n architect zich überhaupt druk om?
Ik blijf me verbazen.
János gaat overigens gezien de Covid-situatie overigens nauwelijks gebruik maken van de hier besproken koepelgevangenis, maar dat geheel terzijde.
*NEEN, ook niet als pedagogisch instrument voor studenten!
Reacties (15)
Typerend, die arrogantie van iemand die zelf geen gebruik zal maken van het gebouw maar als ontwerper-god het leven van de bewoners wel wenst te bepalen. In Den Haag zitten de gemeenteambtenaren met de openbare bibliotheek in een geheel wit gebouw (al snel het ‘ijspaleis’ gedoopt) waar geen planten in mochten staan van architect Meijer. Ik weet niet of ze zich er aan gehouden hebben of dat ze net als je voorspelling van het gedrag van Nijmeegse wetenschappers het dictaat van de architect hebben omzeild.
“Dat brengt me bij de kern van mijn verwondering: waarom gaat dit nog steeds zo, en worden dit soort gebouwen nog steeds ontworpen én gekozen?”
Omdat dit soort architectonische hoogstandjes en kunststukjes prestigeobjecten zijn voor de Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen.
Die zitten zelf natuurlijk niet in zo’n panopticon, dus die hebben geen last van alle inkijk. Ze kunnen wel bij hun peers pronken over het prestigieuze stukje architectuur dat zij hebben weten te realiseren. Over de hoofden van de gebruikers heen, maar wat zou dat? Het is niet alsof ze rekenschap hoeven af te leggen aan het voetvolk.
Nou ja, misschien dat er commotie ontstaat en dat de rector dan op één of andere terugkoppeldag de emoties mag bezweren, maar uiteindelijk is het personeel voor z’n professionele welbevinden afhankelijk van de welwillendheid van de hiërarchie boven hen; dus dat soort dingen lopen doorgaans met een sisser af.
Aan de Universiteit Utrecht heeft men op zeker moment een zijgebouw/-vleugel gerealiseerd aan een van de grauwe leerfabrieken die het Utrecht Science Park ontsieren: het Educatorium.
Ontwerper: Rem Koolhaas. Dat Educatorium bestond onder andere uit een ruime eetzaal, waar de Sodexho o.i.d. de maaltijden verzorgde: kortom slechte prak voor teveel geld. Maar waar je nogal wat gebruikers van die veel te groot uitgevallen aula in het begin regelmatig over hoorde klagen, was de akoestiek.
Al het geluid en gepraat weerkaatste namelijk alle richtingen op tegen de wanden en dat levert in een eetzaal voortdurend een storende kakafonie aan achtergrondgeluid op.
Zou de architect die weet wat ‘ie doet nou niet over dat soort dingen moeten nadenken, denk je dan? Nou nee dus, niet als je bezig bent wereldwijd architectonische kunstwerken in het landschap te droppen* – het gaat dan namelijk om hoe het oogt, om de roem. En dat geldt eveneens voor de opdrachtgevers.
* Remsporen noemde weblog Panzerfaust dat ooit gekscherend. En ze hadden een hele serie met in hun ogen dubieuze architectonische hoogstandjes van deze Faalhaas.
“Eén bewaker in het midden van de koepel kan dus tientallen cellen tegelijk in het oog houden, liefst nog zonder dat men vanuit die cellen de bewaker kan zien. Het panopticon maakt het mogelijk groepen te controleren, te disciplineren, te bewaken, bestuderen, vergelijken en te verbeteren.”
Lijkt me ongeacht de context/situatie een recept voor stress en alle gevolgen van dien (ziekte, in de gevangenis agressie, in werksituaties burnouts, zeer ongunstige persoonlijkheidsontwikkeling bv. richting paranoide persoonlijkheid).
Ooit las ik ergens: ”Rem Koolhaas is een imperatief.”
Wie wel eens wat architectuurboeken heeft doorgelezen weet met wat voor hoogdravend gewauwel onwetende/ongepantserde opdrachtgevers (schoolbesturen, gemeenteambtenaren) murw geluld worden. Baudet is er niets bij.
De nieuwe bieb in Geleen is ook zo’n mooi voorbeeld. De architect had lak aan het overal gehanteerde siso-systeem en deelde de hut in vier sferen in, en op de laden mochten geen grepen zitten. Dus niemand kon wat vinden en het personeel brak de nagels om ergens bij te kunnen. De wenteltrap was meer als blikvanger bedoeld en bleek in het gebruik levensgevaarlijk. Het probleem heeft zichzelf opgelost door eerst de openingstijden drastisch in te perken, vervolgens vast te stellen dat er geen vraag meer was en nu is men verkast naar een armoedig leeswinkeltje in een leegstaand winkelpand.
Hetzelfde wat Janos betoogt voor de koepelruimte van glas, gaat ook op voor veel zgn. “kantoortuinen”: Geringe privacy, voortdurend door anderen bekeken/ gecontroleerd worden, hinder door telefoongesprekken, afgeleid worden tijdens het werk.
En vaak moeilijke luchtverversing en klimaatbeheersing.
Ook daar meestal geweldige ideeën van architecten, die de top van de organisatie wisten te overtuigen van de grootsheid van het ontwerp en allerlei voordelen, waaronder soms ook kostenbesparingen, die nooit gerealiseerd werden.
@5: [ waaronder soms ook kostenbesparingen, die nooit gerealiseerd werden. ]
Nou, meestal ging het om minder vierkante meters per medewerker, dat overtuigt makkelijk, met als toppunt de flexplek. En straks thuis werken op je eigen vierkante meter.
@2: [ kortom slechte prak voor teveel geld. ]
Wiki: Het Educatorium bevat ook de grootste kantine van de universiteitscampus. Deze was de eerste universitaire kantine in Nederland die uitsluitend veganistische etenswaren aanbood.
Is dat de reden van de “slechte prak”?
En wie moet al dat glas gaan poetsen?
Daarbij is het probleem niet nieuw. De Belgen kennen het gezegde “Architect is een scheldwoord”, dat zijn oorsprong vindt in de patserige villa’s aan de Antwerpse Leien, waar de nieuwe rijken van dik een eeuw geleden hun bouwkundige kakofonie lieten bouwen.
@7: Sodexo is groot in instituutsfret: gevangenisvoer, maar ook ziekenhuispatiënten worden geacht er beter van te worden. De te verteren massa wordt centraal bereid en daarna over Europa verdeeld. Toen Teeven zinspeelde op privatisering van het detentiewezen stond Sodexo vooraan. Het lijkt me geen bedrijf dat de gezondheid of smakelijkheid van de maaltijden als eerste prioriteit heeft. Dat er ‘veganistisch’ op de verpakking staat, wil nog niet zeggen dat het ook genietbaar is.
Gedicht van Herman Brood over koepel uit de bundel ‘Zoon van alle moeders.’ Bezige Bij, 1988
(heb spelling van het gedig twee keer gecheckt na overtyp)
Moe zitte
koepel Breda
pot vol metadon
wor gelijk in beslaggenome
‘k zit op de 5e ring
dichtbij het mooiste plafon
dak ooit mocht zien
van binnenkant.
Bewaarder!
ik maak het nie
(zieligste gezicht availlebel)
ik moe medicijne hebbe
anders spring ‘k naar benede!
Nie doen jonge
‘k heb d’r zoveel zien gaan
je spring uit mekaar als een
tomaatje
Gelijk geneze.
Redactie,
Op 2-11-2020 stuurde ik u al een gelijkaardig verhaal.
Architecten kunnen niet bouwen, dat doet de constructeur.
En wat de architect tekent, is niet te gebruiken.
Groetjes, Karel.
@1 @4 @5 ook treffende voorbeelden
@2 Als optimistisch en goedmoedig persoon die ik ben ga ik er van uit dat deze wat cynische verklaring (hoewel plausibel en hij ook even door mijn hoofd geschoten is) wellicht te simpel is; op Twitter heb ik wat hogeronderwijsbestuurders getagd, hoop dat zij met een antwoord komen op ‘waarom dingen zo gaan’, zo ja zal ik het hier delen. (zijn die panzerfaust blogjes over koolhaas nog ergens te vinden? of wordt dit wat al te forum/dingetje, als we met aggressief duitse namen iets naars over moderne architectuur zeggen? ;))
@3 Eh, ja, zelfs voor gevangenissen lijkt me dit een matig effectief principe (behalve vanuit het ‘zo goedkoop en makkelijk mogelijk mensen observeren). Maar he, het idee was van eind 18e eeuw, en de bouw van die Nederlandse gevallen rond het fin de siècle, dus sindsdien is er eea aan voortschrijdend inzicht geweest.
@8 Mooi toch dat de uni ook werk schept voor mensen zonder bul?
@9 Tja, maar Belgie en architectuur… https://twitter.com/belgischehuizen?lang=en
@11 mooi!
@12 Oh. Eh, dan is er misschien iets misgegaan, ik vraag even na!
panzerfaust is dood, maar via de way back machine nog wel te browsen
zie bijvoorbeeld:
https://web.archive.org/web/20130202140428/http://www.panzerfaust.org/?p=2471
Ik hoop dat iemand een mooie tarball van panzerfaust heeft liggen …
@14 thnx!