‘Een cirkel van bloedige terreur, misdaad en maatschappelijke ondermijning’

RECENSIE - Antwerpen in de greep van Nederlandse drugshandel

Aldous Huxley’s dystopie Brave New World uit 1932 gaat over een wereld waarin ‘consumptie tot religie is verheven’ en alles gericht is op onmiddellijke behoeftebevrediging. ‘Soma’, is hier een vrij verkrijgbaar pilletje, bedoeld als sociale controlemiddel, dat een ‘gevoel van gelukzaligheid’ geeft. Ik heb Brave New World altijd al ‘realistischer’ maar ook gevaarlijker gevonden dan die andere bekende dystopie, Orwell’s 1984. Big Brother leek me een figuur die we zouden kunnen verslaan. Maar als iedereen gevangen zit in een roes van bedwelmende middelen, mediaverslaving en ongeremde consumptie, dan kun je het wel schudden. En gaan we niet langzamerhand die weg op?

Inmiddels hebben de bedwelmende middelen een enorme opmars gemaakt, zij het dat de meest begeerde niet vrij verkrijgbaar zijn. Drugs vormen een steeds groter probleem in de samenleving, voor de economie, voor de maatschappelijke verhoudingen, de veiligheid en last-but-not-least voor de gezondheid. Boeken zijn er over vol geschreven. Antropoloog en oorlogsfotograaf Teun Voeten deed in opdracht van het Antwerpse gemeentebestuur een onderzoek naar de drugshandel en het drugsgebruik in de havenstad. Voeten publiceerde eerder het boek Tunnelmensen, over zwervers in New York die in tunnels woonden. Hij promoveerde in 2018 in Leiden op het proefschrift ‘Het Mexicaanse drugsgeweld. Een nieuw type oorlog, roofkapitalisme en de logica van wreedheid.‘ De boodschap van zijn  nieuwe boek Drugs is dat we nog steeds een te positief beeld hebben van drugsgebruik. Via diepte-interviews schetst hij een helder en ontluisterend portret van handelaars, gebruikers, gedetineerden en slachtoffers. Zijn onderzoek mondt uit in een aantal niet erg opzienbarende adviezen aan het Antwerpse gemeentebestuur. Voeten: ‘Gezond verstand zegt dat de enige juiste weg een pragmatische koers is die een middenweg volgt van schadebeperking en beheersing.’

De Nederlandse elite snuift

Voeten besteedt veel aandacht aan de cocaïnehandel. Antwerpen is voor deze handel belangrijker dan Rotterdam. Vorig jaar werd in Antwerpen 62 ton cocaïne onderschept, een record, in Rotterdam 34 ton, ook een record. Een van de redenen is dat de Antwerpse haven veel opener is en uitgestrekter dan de Rotterdamse waar meer mogelijkheden voor controle zijn. ‘Volgens verschillende bronnen zijn de Antwerpse groepen voornamelijk actief met ‘uithalen’ – het recupereren van in containers verstopte cocaïne – terwijl het in Nederland gevestigde groepen zijn die de transporten opzetten, financieren en de opbrengsten witwassen.’ Gebruikers van cocaïne zijn ook vooral in Nederland te vinden in de meer welgestelde kringen en in veeleisende beroepsgroepen zoals de advocatuur, de financiële wereld, de kunstsector en de media.

Cocaïnegebruik is volledig mainstream geworden en er heerst onder de gebruikers een stoere, ‘ons kent ons’-sfeer. Bizar genoeg is er wel een soort gêne tegenover de buitenwereld. Aan de andere kant staan de gebruikers onverschillig tegenover het feit dat cocaïneconsumptie een cirkel van bloedige terreur, misdaad en maatschappelijke ondermijning faciliteert. Deze laatste houding komt voort uit onwetendheid en wegkijken, maar vaak is het ook gewoon een je m’enfoutistische houding.

Voeten schat ‘de totale jaarlijkse cocaïneconsumptie in België op 2 ton, in Nederland op 7 ton. Dit vertegenwoordigt een totale straatwaarde van 350 miljard euro, een hallucinant bedrag, het dubbele zelfs als deze cocaïne met 50 procent versneden wordt, wat vaak het geval is.’

‘De elite snuift wat af maar wuift de gevolgen weg’ schreef Voeten begin dit jaar in de NRC naar aanleiding van het pleidooi van D66 om drugs te ‘regulariseren’. Hier verwijst Voeten ook naar Huxley’s Brave New World. Hij ziet het idee van de maakbaarheid van de geestesgesteldheid (geluk bereiken zonder afhankelijk te zijn van externe gebeurtenissen) in het verlengde van een utopisch ideaal over de maakbaarheid van de samenleving. In het boek citeert Voeten een verslavingsdeskundige over ‘de druk om gelukkig te zijn. Alles draait om succes en imago. Coke past precies in dat plaatje.’

Een pleidooi voor legalisering vindt hij elitair en van weinig empathie getuigen. ‘De collateral damage van de snuif- en slikzucht van deze welgestelde elite bestaat uit een enorme groep mensen die letterlijk weinig te verliezen heeft en die ten ondergaat aan verslaving en blijvend psychisch letsel oploopt.’ Voeten pleit er voor om in Nederland net als in België cocaïnegebruikers een boete op te leggen volgens het principe ‘de vervuiler betaalt.’

De schade is groot, de winst ook

De schadelijkheid van drugs vinden we op verschillende gebieden. Witwassen leidt tot ondermijning van de economie. In het Antwerpse Borgerhout klaagde winkeliers over de dumpprijzen die concurrenten berekenen die huin zaak met witgewassen geld exploiteren. De veiligheid is in het geding als rivaliserende drugsbendes buurten onveilig maken en daarbij ook onschuldigen om het leven brengen. Voeten: ‘Er is een perceptie dat de ordediensten het drugsgeweld niet meer de baas kunnen, waardoor het vertrouwen van de burger in die ordediensten afneemt. Er ontstaat een perceptie dat criminelen straffeloos kunnen opereren. Dit kan omslaan in fatalisme en apathie.’ Of in eigen richting door burgerwachten.

Drugsgebruik heeft gezondheidsrisico’s voor de gebruiker: ‘psychose, stemmingswisselingen, angstaanvallen, depressies, emotionele isolatie van sociale omgeving, paranoïde aanvallen en apathie, enzovoort.’ Het gebruik en de criminaliteit daaromheen verstoren de sociale cohesie, de stabiliteit van gezinnen, relaties en buurten. De verleiding van snel te verdienen geld, rijkdom en status ondergraaft het morele besef van jongeren die soms maar al te gemakkelijk worden meegesleept in riskante avonturen. Voeten heeft een aantal van hen in de gevangenis geïnterviewd. Hij merkt op dat armoede niet de voornaamste drijfveer is om het criminele pad op te zoeken (met uitzondering van de ongedocumenteerden; die moeten wel). Het is meer de verleiding van het grote geld, maar ook de groepsdwang die grote en kleine handelaren op het verkeerde pad brengt. Wie de bedragen ziet die in korte tijd verdiend kunnen worden kan zich daar iets bij voorstellen. En dat geldt natuurlijk ook voor havenarbeiders, kraandrijvers, chauffeurs, vissers en andere schakels in de distributie.

Onder- en bovenwereld

Femke Halsema, de Amsterdamse collega van Voeten’s opdrachtgever Bart de Wever heeft vorig jaar ook een rapport laten maken over de drugscriminaliteit in haar gemeente. In De achterkant van Amsterdam constateren hoogleraar Pieter Tops en onderzoeksjournalist Jan Tromp dat de stad die het centrum van de Europese cocaïnehandel wordt genoemd weinig grip heeft op de daarmee verbonden misdaad. „Er is een wassend leger van jonge criminelen die leven in een omvangrijke en gewelddadige schaduweconomie”, aldus het rapport. Over de precieze omvang van de problemen ontbreken data.

Die bestuurlijke invalshoek heb ik bij Voeten gemist. Zijn boek legt aan het bestuur de problematiek in alle details uit. Maar los van de ‘ordediensten’ blijft het aandeel van het bestuur in de bestrijding van de misdaad buiten beeld. Dat geldt ook voor het al vaker (ook door Tops en Tromp) gesignaleerde probleem van de vermenging van onder- en bovenwereld. Hij noemt het wel in een zin, maar analyseert het verder nauwelijks. Het boek bestaat vooral uit verhalen over de onderwereld: de drugs, de aanvoer, de distributie, het gebruik. Met name de uitvoerige gesprekken met een reeks van betrokken dealers en gebruikers zijn in dat opzicht zeker interessant. Maar het geeft weinig zicht op ‘de bloeiende vastgoedsector’ die profiteert van investeringen van witwassende criminelen en de ’tientallen organisaties, bedrijven, notarissen, advocaten en accountants die ook in Antwerpen klaar staan om deze transacties te faciliteren.’ Toch niet onbelangrijk voor een gemeentebestuur, lijkt me. Het bevreemdt ook gezien de stelligheid waarmee Voeten vorig jaar op TPO liet optekenen: ‘De volledige ondermijning van de staat door criminele organisaties is een realistisch scenario’. Was burgemeester De Wever daar misschien niet in geïnteresseerd?

Teun Voeten. Drugs; Antwerpen in de greep van Nederlandse syndicaten. Uitgeverij Van Halewijck. ISBN 978 94 6383 211 3 | Paperback | 296 pag. | € 22,50