Dodenwegen in Nederland (slot)

ACHTERGROND - [In het derde deel van zijn reeks over neemt Hans Overduin u mee naar fantoomlijken en het buurschap Drie. Het eerste deel las u hier en het tweede deel was daar.]

Dodenwegen en fantoomlijken

Dodenwegen mochten in principe nooit worden afgesloten. Dit had onder meer te maken met het verschijnsel van spook- of fantoomlijkstoeten. Het motief van spooklijkstoeten is, op Zeeland na, in Nederland wijdverbreid. In de volksverhalenbank van het Meertens Instituut zijn er liefst een kleine vijfhonderd varianten van te vinden.

Het verhaal draait om het gegeven dat iemand zonder het te beseffen op een dodenweg tegen een fantoomlijkstoet kan oplopen en daarbij onaangename dingen ervaart als onzichtbare handen die hem aan de kant van de weg duwen of over een haag langs de weg of in een sloot smijten.

Dat zöagn ie nich, mer ineens, dan kreagn ie ne klap, ie völn umdaal, dan mos dee koets mos der langs.

Eén en ander wordt als des te schokkender ervaren aangezien degene wie dit overkomt niet beseft wat er aan de hand is en zich van geen kwaad bewust is.

Bericht uit het Gelders Sagenboek (1943) van J.R.W. Sinninghe

Dit motief valt in twee soorten uiteen: enerzijds de ontmoeting met een fantoomstoet en anderzijds, in het bijzonder in streken waar het geloof in de ‘voorloop’ vrij algemeen is, als voorbode van een komend sterfgeval. Het principe van het bezitten van ‘de voorloop’ of ‘tweede gezicht‘ slaat, zoals wij dat nu zouden omschrijven, op de helderziende gave om in de toekomst te kunnen kijken.

Met de helm geboren

Als iemand ‘met de helm geboren‘ was, betekende dat in de regel dat zo iemand onder meer de gave van de ‘voorloop’ had. ‘Met de helm geboren worden’ slaat op het feit dat sommige kinderen geboren worden terwijl de vruchtvliezen (de helm) nog niet gebroken zijn. Bij de geboorte zit het vlies dan nog rond het babyhoofdje. Over het algemeen werd dit verschijnsel positief geduid.

Bewoners van van de Zuid-Hollandse eilanden, zoals Oude-Tonge, noemden personen die met de helm geboren waren ook wel ‘beeldwitten’, omdat zij toekomstige beelden zouden kunnen zien, waaronder begrafenisstoeten. Uit de personen in de begrafenisstoet kan de begiftigde dan opmaken wie uit de omgeving er in de nabij toekomst daadwerkelijk zal overlijden, inclusief zichzelf.

Gebroeders Grimm

De begrafenisstoeten worden alleen gezien, niet gehoord. Het verschijnsel komt, zoals eerder beschreven, ook voor in Engeland, waar men het een ‘phantom funeral procession’ noemt. Ook in de Deutsche Sagen (1816/1818) van Jacob en Wilhelm Grimm komt het motief voor. Het verhaal is hier gesitueerd in en bij de Haderburg in Tirol.

Lijkenweg tussen Groot- en Klein Maarslag.

De huidige dodenwegen

Nadat de dodenwegen als zodanig in onbruik zijn geraakt werden het gewone paden, wegen of straten die in bijvoorbeeld notariële stukken als zodanig behandeld worden; in de kerkelijke recht- en regelgeving komen ze niet meer voor.

Wie in de zoekfunctie van Google Maps ‘dodenweg’ invult krijgt vijf verwijzingen en bij ‘lijkenweg’ hetzelfde aantal, waaronder een in Oosterend, Terschelling. Het pad van Wierumerschouw (Groningen) naar Oostum heet Doodelaan en is een voormalige dodenweg die tegenwoordig deel uit maakt van de huidige lange afstandswandelroute Pieterpad. Het dorp Groessen (Gelderland) kent nog steeds een Lijkweg die overgaat in de Dorpsstraat van Groessen. In Leusden verbond de Dodenweg het dorp Leusbroek met de kerk en begraafplaats in Oud-Leusden, waarvan heden ten dage alleen nog de kerktoren resteert. Ook op de Hilversumse Westerheide lopen enkele doodwegen allemaal naar het Sint Janskerkhof te Laren.

Nog enkele voorbeelden van varianten: de ‘dodesteeg’ in Wijk bij Duurstede respectievelijk Wijk en Aalburg (Noord-Brabant), de ‘dodedijk’ in Zuidwolde (Drenthe) en ’t Dooienstraatje’ in Oosterhout (Noord-Brabant). Daarnaast zijn er ook wegen waarvan bekend is dat ze vroeger dodenwegen waren. In Deurne liep de Lijkweg tussen het gehucht Vreekwijk en de dorpskern. Bij de uitbreiding van Deurne (Noord-Brabant) in de 1970er jaren is de Lijkweg niet bewaard gebleven. En de weg van Soesterberg naar Soest (Van Weerden Poelmanweg/Soesterbergsestraat) heette vroeger Dodeweg.

Het Boshuis in Drie in 1979 met rechts ervan het begin van de Dodenweg. Het eerste (noordelijke) deel kent een verharde bestrating.

De dodenweg bij Drie

Van alle dodenwegen is die bij het Veluwse gehucht Drie het bekendst. Deze loopt van Drie over bijna anderhalve kilometer zuidwaarts naar het Speulderbos. De weg begint bij het ‘Boshuis’,waarover ik eerder schreef, en loopt daarvandaan, eerst via een bocht maar al snel in een kaarsrechte lijn (typisch voor dodenwegen). Het eerste deel is verhard maar het wordt al snel landelijker. De route is nauwkeurig te volgen via Google Maps.

De Dodenweg in het Speulderbos. Dit gedeelte is zoals te zien onverhard.

Buurtschap Drie

Nog een enkel woord over dat buurtschap Drie. Al in 855 wordt het als Thri vermeld in een schenkingsakte van de Fries edelman Folckerus. Misschien de naam naar de drie boerderijen waaruit het gehucht destijds kan hebben bestaan. Thri is echter ook de naam van een Germaanse bosgod. Op de vraag aan het personeel van het Boshuis waar de naam Drie vandaan komt, verwijst men standaard naar deze god, wat natuurlijk wel zo spannend is, maar nooit is aangetoond.

Tot slot

Tot zover de Dodenweg bij Drie. Helaas heb ik bij mijn laatste bezoek in 2020 verzuimd een foto te maken van het straatnaambord ‘Dodenweg’ en op het internet is er geen te vinden. Als er lezers zijn die er wel een foto van hebben of er bij een aanstaand bezoek een willen maken, ik houd mij van harte aanbevolen.

De ultieme ervaring lijkt mij deze dodenweg in het fraaie landschap heen en terug af te lopen (slechts 2,6 kilometer) en vervolgens deze tocht te besluiten in het Boshuis met een uitmuntend diner. Het restaurant heeft geen reclame nodig, want de ambiance en de kwaliteit van het eten zijn al even legendarisch als het Boshuis zelf. Maar indien van toepassing wel de ober terechtwijzen als hij weer begint over de bosgod Thri ;-)

[De eerste twee delen van dit artikel verschenen eerder in de nieuwsbrief van de Stichting Dodenakkers van februari 2021. Voor uitgebreide literatuurverwijzingen verwijs ik naar de oorspronkelijk  publicatie. Alle afbeeldingen zijn uit het public domain.]