De slag bij Manzikert

Eindelijk gelukt: kort voor zonsondergang stond ik gisteren op de plaats waar in augustus 1071 de slag bij Manzikert werd gestreden. De liefhebber kan de vlakte vinden ten zuidoosten van het huidige Malizgert in oostelijk Turkije (hier). Vanuit Tatvan, waar mijn hotel was, was het ruim anderhalf uur rijden over een weg die tot Ahlat uitstekend was en daarna zeer snel verslechterde. De chaotische rit over de bergen, met steeds de aanblik van de besneeuwde berg Süphan, was er een om nooit te vergeten.

Waarom wilde ik erheen? Omdat de slag bij Manzikert een van de weinige écht beslissende veldslagen is uit de wereldgeschiedenis. Aan de ene kant stonden de Turken, net overgegaan tot de islam en gecommandeerd door de Seljukische sultan Alp Arsan, ‘de Leeuw’. Hij was de machtigste man in de soennitische wereld en streefde er, met de geloofsijver van een jonge bekeerling, naar om de sji’itische moslims op het rechte soennitische pad te brengen. Zijn doel was daarom de verovering van Egypte, waar een sji’itische vorst de titel van kalief voerde. Voor Alp was het onaanvaardbaar dat een niet-soenniet claimde de heerser der gelovigen te zijn.

Hij was dus vanuit Iran op weg naar Egypte en bevond zich in Syrië, toen hij vernam dat de keizer van het Byzantijnse Rijk, Romanos IV Diogenes, met een leger van 70.000 man op weg was naar Armenië, een bufferstaat tussen de Seljuken en de Byzantijnen. Zou het een kleiner leger zijn geweest, Alp de Leeuw zou zich niet van zijn tocht naar Egypte hebben laten weerhouden, maar dit oogde gevaarlijk. Wilden de Byzantijnen doorstoten naar het Seljukische kernland?

Romanos was net aan de macht gekomen. Een dappere en capabele bestuurder, die echter te maken had met oppositie van de Byzantijnse aristocraten. Hij zocht een aansprekend succes, en Armenië leek een mooi doelwit. Er zijn geen aanwijzing dat hij verder wilde doorstoten, maar Alp nam het zekere voor het onzekere. In de zomer van 1071 ontmoetten de legers elkaar bij Manzikert.

Romanos stond er vanaf het begin slecht voor. Zijn voornaamste ondercommandant, stammend uit een van de aristocratische families, gunde de keizer het prestige van de zege niet en onttrok zijn contingent aan de strijd. Met een verzwakt leger rukte Romanos op, de langzaam terugtrekkende Seljukische troepen tegemoet, tot hij enkele kilometers van de stad was. Het was een warme dag, de soldaten droegen zware wapenrustingen en waren al moe toen de Seljukische soldaten plotseling stil bleven staan en aanvielen. Enkele Byzantijnse aristocraten maakten zich uit de voeten – opnieuw werden nuttige troepen onttrokken aan de strijd – en de vlucht werd ingezet, zonder dat er echt was gevochten. De meeste Byzantijnse soldaten werden op de vlucht gedood.

Als gevecht stelde de slag bij Manzikert weinig voort. Romanos werd gevangen genomen en meteen vrijgelaten door Alp de Leeuw. De sultan wilde naar Egypte. Zijn vredesvoorwaarden waren dan ook ridicuul laag, want als hij méér zou eisen, bijvoorbeeld steden, zou hij troepen moeten achterlaten om de verworven gebieden te bezetten; zou hij geld eisen, dan was hij soldaten kwijt om de som te innen. Beter dus om Romanos terug te sturen: een zwakke vorst die niet snel iets tegen hem zou ondernemen.

Romanos werd echter afgezet en gedood door de aristocraten, die het vredesverdrag opzegden en weigerden de geringe schatting te betalen. Het was een blunder zonder weerga. Een knaap van eenentwintig zat op de Byzantijnse troon toen Alp, woedend over de verdragsbreuk, besloot af te zien van zijn oorspronkelijke plan en Anatolië binnenviel. Binnen enkele jaren veroverde de Turken het hele gebied, dat voor het Byzantijnse Rijk verloren ging en sindsdien Turkije heet. De jonge keizer kon er weinig tegen doen.

De gevolgen waren ernaar. Om te beginnen in de islamitische wereld. In Egypte kwam de sji’itische kalief met de schrik vrij. Door de slag bij Manzikert kon de grote verdeling in de islamitische wereld blijven bestaan. Even ingrijpend waren de gevolgen in het Byzantijnse Rijk. De keizer zocht nu steun in het westen, waar al eerder was gezocht naar huurlingen. (Er waren Franse soldaten in Romanos’ leger bij Manzikert.) De westerse troepen kwamen met tienduizenden, en legden in Constantinopel een eed van trouw af. Ze heroverden links en rechts wat, en marcheerden vervolgens door naar Antiochië, dat ze niet teruggaven aan de keizer maar voor zichzelf behielden. Vervolgens rukten ze op naar Jeruzalem, dat ze eveneens voor zichzelf hielden: het begin van de Kruistochten.

Met de slag bij Manzikert raakte het Byzantijnse Rijk dus in een neerwaartse spiraal. Anatolië, de voornaamste bron van mankracht en belastinginkomsten, was voorgoed verloren. De Kruisvaarders dreven de Seljuken weliswaar een eind terug, maar keerden zich in 1204 tegen het keizerrijk en namen Constantinopel in. De Seljuken konden toen hun posities weer versterken, en hoewel de kruisvaarders uiteindelijk weer werden verdreven uit Constantinopel, ging het met de Byzantijnen van kwaad tot erger.

Zonder de slag bij Manzikert zou vermoedelijk de islam onder één, Turkse leider zijn gekomen, die geen echt conflict had met de Byzantijnse keizer. De Kruistochten zouden niet hebben plaatsgevonden, West-Europa zou geen culturele verworvenheden uit het Nabije Oosten hebben overgenomen, de Italiaanse Renaissance zou vermoedelijk hebben bestaan uit de overname van kennis uit Byzantium. Het Byzantijnse Rijk zou langer hebben kunnen bloeien en wellicht zijn macht hebben kunnen uitbreiden na de Mongoolse campagnes tegen de Seljuken.

Dit soort speculaties zijn precies dat: speculaties. Maar één ding is zeker: Manzikert veranderde de wereld. De moderne toerist die de plek vandaag bezoekt, zal misschien voelen dat als Romanos niet was verraden, ook het leven in de eenentwintigste eeuw anders zou zijn geweest. Het is die ervaring, die wel wordt aangeduid als ‘de historische sensatie’, die geschiedenis zo leuk maakt. Ik reis graag over een slechte weg om dat gevoel te ervaren, zelfs als er totaal niets te zien is: de vlakte, de berg Süphan, de sensatie dat hier iets is gebeurd dat ook mijn leven heeft beïnvloed – dat is genoeg.