De psychologie van discriminatie II: categorisering

We leven in een tijd van tegenstellingen tussen verschillende groepen in onze samenleving. In een drieluik probeert GeenCommentaar wat achtergrond te verschaffen met een psychologisch sausje. Vandaag het tweede deel dat ingaat op hoe groepen zichzelf en elkaar categoriseren en het ontstaan van een zogenaamde ingroup bias.

Er zijn in de loop van de tijd veel studies geweest naar hoe wij groepen indelen en welke waardes wij toekennen aan de groep waar wij zelf toe behoren (ingroup) en welke aan de groepen (outgroup) waar wij niet toe behoren. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat we al snel een ingroup bias ontwikkelen, en deze vooroordelen hoeven op niets anders dan lidmaatschap van de groep gebaseerd te zijn. Daarbij ontwikkelen we tegenover de outgroup een zogenaamde outgroup homogeneity bias. In het kort komt het erop neer dat wij de eigen groep positiever benaderen enkel en alleen vanwege lidmaatschap van de groep, terwijl we juist negatiever staan tegenover buitenstaanders.

Blue vs Green
De Nederlandse psycholoog Jaap Rabbie deed in de jaren tachtig een interessant onderzoek om de ingroup bias te onderzoeken. Totaal willekeurig deelde hij een groep in tweeën. De ene groep kreeg blauwe pennen en blauw papier. De andere groene pennen en groen papier. Vervolgens werd aan aan de leden van de beide groepen gevraagd om elkaar te beoordelen. Hoewel de groepsindeling volledig willekeurig was bleek dat men gebaseerd op de kleurindeling individuen van de eigen kleur positiever evalueerde dan die van de andere kleur. Deze groepsidentificatie vond plaats nog voordat de verschillende groepsleden ooit met elkaar samen moesten werken en zonder dat zij elkaar kenden.

Is kennis nodig van de in- en outgroup?
Psycholoog Henri Tajfel deed een test (pdf) die sterk doet denken aan die van Jaap Rabbie, hierbij voegde hij nog een extra testconditie toe. Hij deelde een groep van schoolkinderen in tweeën maar vertelde de kinderen alleen bij welke groep zij zelf hoorde, niet wie verder tot zijn groep behoorde.

Vervolgens vroeg hij aan iedereen op om op te schrijven hoe zij geld zouden verdelen over de aanwezigen. Hierbij werd per ontvanger enkel de groep waar hij lid van was vermeld, geen naam of andere kenmerken. Daarnaast mocht men geen geld aan zichzelf toekennen. De uitkomst is misschien wel even voorspelbaar als beangstigend. Elk kind trok duidelijk de eigen groep voor. Enkel het feit dat iemand gecategoriseerd was in dezelfde groep leidde tot voortrekken van de één en achterstellen van de ander.

Dit proces noemt men sociale categorisering. Men krijgt moeite om mensen van de outgroup als individu te zien en groepeert haar leden bij elkaar. Dit kan uiteindelijk leiden dat men steeds minder omgaat met leden van de outgroup, waardoor de werkelijkheid van wat er zich binnen de outgroup afspeelt steeds minder invloed heeft op de ingroup. Uiteindelijk ontwikkelt zich vaak zelfs een afkeurende en neerbuigende houding tegenover de outgroup ontdekte Tajfel. Onderzoekers Park en Rothbart bouwde hierop verder en ontdekte dat dit proces zich ook voordoet als men eigenlijk geen of weinig direct contact met de outgroup heeft. Uit het onderzoek blijkt dat men geen bewijs nodig heeft om een negatief beeld over de outgroup te ontwikkelen. Alles wat men nodig heeft is de suggestie dat iemand ingedeeld is in een bepaalde groep.

Kritiek
Er is natuurlijk ook voldoende kritiek aanwezig op bovenstaande theorie. Zo uitten psychologen als Michael Billing, Jonathan Potter en Marget Wetherell de kritiek dat de theorie te simplistisch was voor de echte wereld en geen stand kan houden buiten een experimentele setting. Een mens kan immers zijn eigen aannames ter discussie stellen. Men kan nog eens goed nadenken over de eigen acties en gedachten, alsmede die van anderen. In welke mate iemand dit kan is echter wel sterk afhankelijk van zijn of haar training op deze vlakken. Iemand die niet begaafd is op dit vlak zal eerder terugvallen tot het gedrag in de eerder besproken experimenten. Terwijl iemand die aan zelfreflectie kan doen dit kan ontstijgen.

Categorisering leren doorbreken
Een mooi voorbeeld van de impact van zelfreflectie is een experiment van Jane Elliott. Als juf op een lagere school besloot zij op een dag de kinderen in haar groep in te delen naar de kleur van hun ogen. Ze vertelde dat de “brown-eyes” superieur waren aan de “blue-eyes”. Ze waren volgens haar slimmer en intelligenter. Ook kregen ze speciale privileges.

Binnen een dag waren de “blue-eyes” negatief over zichzelf. Ze omschreven zichzelf als dom, slecht en gemeen. De “brown-eyes” veranderden ook. Aardige, lieve kinderen werden kleine monstertjes die neerkeken op de “blue-eyes” en ze zelfs mishandelden. Langlopende vriendschappen werden verbroken en er braken gevechtjes uit tussen beide groepen.

De volgende dag vertelde Elliott dat ze het fout had gehad. Eigenlijk waren “blue-eyes” superieur en de “brown-eyes” de verliezers. En wonderwel draaide de rollen bijna direct om. De “brown-eyes” dachten negatiever over zichzelf en de “blue eyes” veranderden in de onderdrukkers.

Een vreselijk experiment op zich zou je zeggen. Maar wat blijkt? Een paar weken daarna bleken de kinderen die deel hadden genomen aan dit experiment minder vatbaar voor racisme en categorisering naar groepslijnen. Het ondervinden hoe het is om gediscrimineerd te worden bleek zelfs een langdurige impact te hebben. Ook in follow-up studies met volwassenen werd hetzelfde resultaat behaald. Met een effect dat wel tot zo’n tien jaar kon duren.

Samenvattend en vooruitkijkend
Categorisering is niet zoals als het op het eerste gezicht lijkt de verklaring voor alle problemen tussen verschillende groepen. Hoewel mensen een sterke neiging hebben om de eigen groep voor te trekken en andere groepen negatief te beoordelen moet het reflecterend vermogen van mensen niet worden onderschat. Het is echter wel noodzakelijk dat dit vermogen wordt gecultiveerd. Zonder deze cultivering is het goed mogelijk dat iemand verdwaald raakt in de groepsdynamiek.

In deel 3 van deze serie kijken we naar hoe mensen, als zij eenmaal onderdeel van een groep zijn (deel 1) en hun vooroordelen (dit deel) gecultiveerd zijn, alles doen om onderdeel te blijven van een groep. Hoe men aantoonbare onwaarheden voor waar aanziet en hoe een enkel individu een groep tot verschrikkelijke dingen kan aanzetten.

Nog te komen delen

• De psychologie van discriminatie III: conformiteit
  Hoe mensen zich kosten wat kost aan de groep proberen te conformeren en hoe deze misbruikt kan worden.