De lijn tussen Ratko Mladic en Winnie Mandela

Wat hebben die met elkaar te maken?  In voormalig Joegoslavië is serieus nagedacht over een waarheids- en verzoeningscommissie naar Zuid Afrikaans model. Uiteindelijk zette Kostunica niet door en kwam er van waarheid en verzoening weinig terecht. Het tribunaal in Den Haag moest het opknappen, met het strafrecht als invalshoek. Het schoot me te binnen toen ik de oude zieke Mladic op de televisie zag, een uitgebluste, maar nog steeds gevaarlijke vechtersbaas.

Misdaden tegen de mensheid (foute vertaling menselijkheid) zijn een ingewikkeld begrip. Het proces tegen de Nazi’s in Neuremberg (1946) was de eerste keer en het proces Eichmann in Jeruzalem bouwde daarop voort. Maar de strafrechtelijke waarheid en de historische waarheid zijn verschillende dingen. Dus het zoeken naar vormen van kennis en verzoening, na afscheid van een fout regime, bleef: hoe reconstrueer je een gruwelijke periode, hoe leer je daarvan, hoe straf je de daders en hoe geef je vorm aan de verzoening? Het is verrassend actueel, als je ziet hoe een oude dame van 96 alsnog een te haastige moord opbiecht van meer dan 60 jaar geleden.

Er zijn tientallen onderzoeken geweest voor waarheid en verzoening, met sterk uiteenlopende werkwijzen, budgetten en looptijden. Sommigen betaalden vergoedingen aan slachtoffers, sommigen rapporteerden alleen, anderen vroegen om waarheid in ruil voor amnestie. De verschillen zijn interessant. Priscilla Hayner beschrijft  21 onderzoeken in haar boek: “Unspeakable Truths, confronting state terror and atrocity”, New York, 2001. Het boek bevat beschouwingen over: Argentinië (85), Chili (90-91), Zuid Afrika (94-2000), Duitsland (92-94).  De  kernvraag luidt “how truth commissions around the world are challenging the past and shaping the future.”

Toen ik Mladic in Den Haag zag, ging de projector in mijn hoofd lopen. Zou Kostunica een kans hebben gemist om anders met de verbittering en haat in zijn land om te gaan? Wat zou er gebeuren met de nabestaanden als Mladic te vroeg zou sterven in de cel, of nog veel erger, als het strafrechtelijk bewijs tegen hem niet voldoende zou blijken? In mijn geheugen zat ook een stuk video, waarin Winnie Mandela wordt ondervraagd over de dood van Stompie Seipei, in haar achtertuin. Zij ontkent hooghartig, maar bisschop Tutu legt haar op de grill. Krog geeft zijn woorden zo weer:

“Ik omhels u nog steeds”. Tutu vouwt zijn armen over zijn borst alsof hij haar omhelst. “Omdat ik van u houd. Ik houd zielsveel van u. Er zijn er daar buiten velen die het zelfde zouden willen. Als u het op kunt brengen te zeggen: “Er is iets fout gegaan…”en zeggen: “Het spijt me, ik heb spijt van mijn aandeel in wat er fout ging…” Ik smeek u, ik smeek u…. ik smeek u, alstublieft… U bent een geacht persoon. En u hebt geen idee hoe u nog meer in achting zou stijgen als u zou zeggen: “Het spijt me… er zijn dingen fout gegaan. Vergeef me.” En voor de eerste keer kijkt Tutu haar direct aan. Zijn stem is gedaald tot een fluistering. “Ik smeek U”.  (De Kleur van je hart”, p.324)

En na een ondraaglijke stilte herhaalt Winnie nauwgezet de formulering van Tutu. Antjie Krog is geroerd: Afrika heeft een hart en dat hart is zwart. Maar onmiddellijk wordt zij ook meegesleept in discussies en noemt men haar vreugde naief.

“Waar is nu de overwinning van de moraal?” ‘Door toe te geven dat er dingen fout gingen, haalde zij zelf een streep door haar cultuur van eer. Vanaf vandaag zullen haar volgelingen moeten zeggen: “Ze heeft voor ons gemoord, maar ze heeft zelf toegegeven dat er dingen fout gingen”. (p.325-326)

Alex Boraine, de vice-voorzitter van de Waarheidscommissie,  spreekt uitvoerig over het incident in zijn boek  “A Country Unmasked”. “I thought afterwards that it was a great pity that he had personalised the issue to the extent that he had.— Tutu’s impassioned plea was that of a pastor rather than a secular commissioner. His intimate relationship with the Mandela family in this instance was a disadvantage, and I think he should have been more circumspect and more judicial”. (p.252, A country Unmasked) Het uiteindelijke oordeel van de commissie over Winnie was hard, maar zij heeft  geen amnestie gevraagd en is niet strafrechtelijk vervolgd.

Nog een getuige was Pumla Gobodo, jong lid van de commissie. Zij hoorde Winnie geen verontschuldiging van betekenis aanbieden om vervolgens aan het einde van het verhoor op de moeder van Stompie Seipei af te lopen en haar te omhelzen. “ik keek naar het contact dat de vrouwen op dat moment maakten: de nederige glimlach van de moeder terwijl ze de omhelzing beantwoordde en de triomfantelijke glimlach op het gezicht van Winnie die door middel van de omhelzing haar macht toonde.—

“De omhelzing beroofde het slachtoffer van wat we waardigheid noemen, het omgekeerde van wat de waarheidscommissie bedoelde te doen.” (Pumla Gobodo-Madikizela, “Veroverde Vergeving”, Amsterdam, 2003, p.127)

Het is een geschiedenis die mij uit de slaap houdt. Wat is de betekenis van de rechtspraak die zich over Mladic zal ontplooien? Komen in de procedure voldoende feiten naar boven over wat zich afspeelde in Bosnië en wie daarvoor verantwoordelijk waren? Zal het proces uiteindelijk herstel en waardigheid opleveren voor de vrouwen van Srebrenica?

Onze huishoudelijke hulp is een Bosnische vluchteling. Ik vraag haar of de vakanties in Bosnië ontspannen zijn, een thuiskomst? Zij ontkent het: thuis is hier in ‘Nedderland’. En wat vind je ervan dat Mladic in Scheveningen zit? Zij haalt haar schouders op: dat had vijftien jaar geleden gemoeten. Dat antwoord bevalt me niet, maar ik krijg er niet meer uit.