De electro-shock blues van Hans Spekman

Denkt u zich eens in: u bent in gesprek met uw psychiater over de sombere gedachten die u de laatste tijd hebt. Op enig moment zegt hij dat het zo echt niet langer kan. Hij drukt op een knop onder zijn bureau die twee potige verpleegkundigen naar binnen doet snellen. Zij sjorren u met veel kracht in een dwangbuis, leggen u op een brancard en rijden die naar een ruimte met apparatuur die u niet kent. De witte vloeistof verlaat de injectiespuit om zich brandend een weg te zoeken naar uw hersenstam. Het laatste wat u meemaakt is dat de arts twee strijkijzers op uw slapen zet, waarna uw ledematen zich alle kanten op werpen en u uw hersenen gekookt voelt worden. U wordt wakker in een vierkante witte ruimte, zittend op de zacht meeverende grond. Mensen die u niet kent, kijken met betraand gezicht door het vierkante raampje in de deur naar binnen.

U meent dat dit een nogal overdreven weergave van de psychiatrische praxis is? Daar heeft u dan volstrekt gelijk in. En daarin verschilt het weinig van het beeld dat EenVandaag en PvdA-kamerlid Hans Spekman drie weken geleden gaven van elektronconvulsieve therapie (ECT).

Om het geheugen over psychiatrische patiënten en hun behandelingen op te frissen, meende EenVandaag het item te moeten beginnen met fragmenten uit de jaren ‘lang geleden’ waarin we zien hoe een konijn geëlektrocuteerd wordt en een man in foetushouding verstijft. Dit alles wordt smaakvol begeleid door een ware symphonie van ‘elektriciteitsgeluiden’ zoals we die ook wel uit de film kennen. En alsof de duivel ermee speelt, wordt ook een stuk uit “one flew over the cuckoo’s nest” vertoond.

De tragische held uit deze reportage is echter geen acteur van het niveau Nicholson, het is PvdA-kamerlid Hans Spekman, die vertelt hoe zijn zus ooit elektroshockterapie moest ondergaan. Voor de behandeling werd het goed geacht als kleine Hans bij de behandeling aanwezig was.


Door de voice over wordt verteld dat er het afgelopen jaar 13000 behandelingen met ECT plaatsvonden, waarvan twaalf onder dwang. En er wordt verteld over bijwerkingen van de therapie, veel over geheugenverlies. Hans Spekman komt weer in beeld, bladerend door het familiefotoalbum (herinneringen ophalend, voelt u wel?). Gezeten in zijn trademark kledij, rokend, ongeschoren en met een onbedoelde net-uit-bed-look, alles aan de scène dwingt je causale verbanden te vermoeden.

Helaas zien en horen we zo weinig in de verzameling beelden en geluiden die bij EenVandaag ‘reportage’ genoemd schijnt te worden, dat ik het van belang vind eerst aan te geven wat ECT inhoudt en wat de wet erover zegt. Mocht u minder geïnteresseerd zijn in de feitelijke behandeling en de wettelijke inbedding, dan kunt u de volgende twee tussenkoppen overslaan.

De feiten
Bij Elektroconvulsieve therapie wordt kunstmatig een epileptisch insult opgewekt door middel van polen die tegen het hoofd gehouden worden, nadat de patiënt in een kortdurende maar volledige narcose wordt gebracht.

ECT wordt overwogen bij bipolaire stoornis tijdens een manische psychose, bij ernstige depressie (al dan niet met psychotisch beeld) en bij therapieresistente depressie. In gevallen waar een snel effect nagestreefd wordt, bijvoorbeeld in het geval van acute dreiging van zelfmoord, is ECT geïndiceerd.

In Nederland werden er in 2008 zo’n 13500 ECT-behandelingen uitgevoerd, wat neerkomt op 8,5:10000 inwoners. In 1999 was dit nog 1,8:10000 inwoners. In 1999 werden zo 300 mensen behandeld (gemiddeld vijf behandelingen per persoon), in 2008 gaat het, met een gemiddelde van 12 behandelingen per patiënt, om bijna 1100 mensen.

Geheugenverlies is misschien wel de meest belangrijke bijwerking van ECT. Vooral vlak na de behandeling worden zowel retrograad geheugenverlies (herinneren) als anterograde geheugenverlies (onthouden) gemeld. Opvallend is dat bij retrograde geheugenverlies, er vooral gebeurtenissen in de zes maanden voorafgaand aan de ECT zijn vergeten. Op de langere termijn verdwijnen de meeste klachten van anterograde geheugenverlies en wordt het vermogen nieuwe informatie te onthouden (in objectieve benadering) zelfs beter dan vóór de behandeling, een teken dat de gemoedstoestand (in dit geval depressie) een rol speelt bij het geheugen. Wel is na zes maanden het ‘herinneringsgeheugen’ nog steeds aangetast. De verschillen in cognitieve disfunctie worden deels verklaard door leeftijd, sexe, aantal behandelingen, mentale gesteldheid en ECT-variant.

Los van de gegevens van geheugentests, geeft 26-55% van de patiënten aan geheugenverlies te ervaren.

Zoals elke behandeling heeft ECT dus negatieve neveneffecten, die bij elke ECT-behandeling zullen worden afgewogen tegen het na te streven doel. Zeker in het geval van acute nood, waarbij het waarschijnlijk is dat de behandeling dreigend gevaar kan voorkomen, zijn de neveneffecten ondergeschikt aan het te verwachten resultaat.

Dat is van toepassing op het moment dat in de reportage ter sprake komt hoe ongeveer 12 ECT-behandelingen per jaar worden uitgevoerd tegen de wil van de patiënt, als dwangbehandeling. Het zal dan in de regel gaan om patiënten waarbij een acute zelfmoorddreiging is als gevolg van een depressie of psychose. Hoe met dwangbehandelingen om te gaan, staat keurig vermeld in de wet Bijzondere opnemingen psychiatrische ziekenhuizen (Bopz).

Dwangbehandeling volgens de wet
In de wet Bopz staan de rechten van personen die op onvrijwillige basis zijn opgenomen in Bopz-instellingen. Ook worden de kaders voor dwangtoepassingen (dwangbehandeling en middelen & maatregelen) erin aangegeven. Behandelingen onder dwang zijn toegestaan (art 38 lid 5) als de behandeling die wordt voorgesteld in het behandelplan is opgenomen (opstellen van een behandelplan is verplicht bij opname volgens Bopz) en nodig is om ernstig gevaar, voortkomend uit de geestestoestand, af te wenden. Gevaar kan volgens uitspraken van de rechtbanken van Den Bosch en Roermond in 1994 ook worden opgevat als “een voortdurende achteruitgang van de patient, die zonder ingrijpen zal leiden tot de dood of ernstige invaliditeit”. Volgend op elke dwangbehandeling volgt een melding daarvan bij de Inspectie (art. 38 lid 6), waarna de inspectie onderzoek doet naar de legitimiteit van de dwangbehandeling (art. 38, lid 7). ECT valt niet onder de “middelen en maatregelen” (art. 39)

Hieronder heb ik schematisch weergegeven hoe de beslisboom voor dwangbehandeling op basis van art. 38 Bopz eruit ziet.

In 2008 werden werden 17.871 gedwongen opnamen aan de Inspectie gemeld (pdf. v.a. p 63), met 2407 dwangbehandelingen tot gevolg. De twaalf ECT-behandelingen maken daar een te verwaarlozen deel van uit, het is duidelijk dat ECT als dwangbehandeling als ultimum remedium wordt gezien.

Te complexe materie voor een te simpele parlementariër
Het moge duidelijk zijn dat elektroconvulsieve therapie, al dan niet als dwangbehandeling, complexe materie is. In het begin van de reportage van EenVandaag lijkt het dan ook dat Hans Spekman dat beaamt: “ik vind dat we er zeer zorgvuldig mee moeten omgaan”. Zijn prudentie is echter slechts schijn. Spekman: “[ECT] gun ik niemand. (…) En zeker niet onder dwang”. Hans Spekman zuigt nog eens zijn sigaretterook naar binnen, terwijl de voice over zegt dat de parlementariër zich gaat inzetten voor een verbod op ECT onder dwang. Spekman mag het item beëindigen met de woorden:

“Wat ik ga proberen, ik zit nu in de Tweede Kamer, is daar proberen een eind aan te maken (…) want ik vind het gewoon heel kwalijk. Mensen worden gewoon toch kapot gemaakt.”

En zie daar, daags na de uitzendingen lagen de kamervragen al in het postvak uit van de fractiesecretaresse. Knap gedaan ook, kamervragen stellen gebaseerd op een televisieprogramma waar je zelf in verschenen bent. Maar als je vragen te stellen hebt, wend dan op zijn minst voor alsof je iets van de problematiek kent. Met zoveel dommigheid geeft Spekman niet alleen een proeve van onkunde ten beste, hij schetst een beeld van de psychiatrie als dekmantel voor middeleeuws martelen van krankzinnigen, die zich als makke lammeren naar de electriseermachine laten leiden om zich te laten depersonaliseren.

“Dit land kan zoveel beter” heette het boekje dat Wouter Bos ooit moest katapulteren naar ’s lands hoogste politieke ambt, maar dat inmiddels zelfs van de aanbiedingentafel van de ramsjwinkel verdwenen is. Als ik de PvdA-leiding zou zijn, zou ik allereerst denken “mijn fractie kan zoveel beter”, te beginnen met het weren van slonzige politici die de Tweede Kamer lijken te beschouwen als de landelijke divan voor hun eigen onverwerkte psychotraumata.