De Arabische Revolutie als Europees miljardenproject

ANALYSE - De EU schenkt een flinke som geld aan Egypte om de democratie aldaar te bevorderen. Maar president Morsi en zijn Moslimbroederschap hebben een heel ander beeld van democratie dan wij.

Vorige week maakte Herman van Rompuy, president van de Europese Raad bekend dat Europa vijf miljard Euro zal investeren in het Egyptische “democratiseringsproces.” Vanzelfsprekend won de PVV de strijd om de krantenkoppen die daarna losbarstte met “gotspe” “collaboratie met islamofascisten” en “antisemieten.” Met zulke strijdtaal concludeerden tegenstanders dat Geert don Quichot weer eens windmolens zag. En zo ging de kwestie snel voorbij zonder dat we veel wijzer werden over dit toch aardig gigantische bedrag. Een bedrag volgens de EU al dit jaar wordt uitgegeven. Of eigenlijk: weggegeven.

Europa transparant

In november had de Europese Raad bij monde van buitenlandchef Catherine Ashton al vijf miljard toegezegd tijdens haar bezoek aan Egypte. Dat geld werd later die maand onderdeel van discussie vanwege de zorgen om de onlusten in het land en de ongrondwettelijke maatregelen van president Morsi. Van Rompuy zei later dat hij over hetzelfde bedrag als dat van Ashton sprak. Dus er was niets nieuws onder de zon. Maar: Ashtons vijf miljard was puur bedoeld om de Egyptische economie te steunen. Van Rompuys vijf miljard is er voor het idealistische doel van het “democratiseringsproces.” Dus er is wel degelijk wat veranderd. Waarom weten we niet. Zoals we ook niet weten of het hier grotendeels leningen betreft of giften.

Meer dingen die we niet weten: we weten niet hoe het uitgegeven wordt, noch waaraan, noch wanneer, noch onder welke voorwaarden, noch met welke controle. Het is te hopen dat de beleidsmakers en politici in Brussel het zelf wel weten, want het geld zou volgens Van Rompuy as we speak al aan het vloeien zijn.

Alsof dit niet al reden genoeg is om met een PVV-achtige woede de steun af te wijzen, helpt Morsi’s Broederschap op het moment zelf ook niet mee.

Van Rompuys windmolen

‘De veranderingen in Egypte en de Arabische wereld heb ik van het begin gesteund,’ zei Van Rompuy tijdens zijn bezoek aan president Morsi vorige week. De vijf miljard is een steuntje in de rug van de Egyptische president, zodat het proces van democratisering ‘zal slagen en wordt voltooid.’ Bovendien, meldde Van Rompuy later, moet Morsi weten dat hij de volledige steun heeft van de EU ‘als vriend, buurman en partner op dit pad naar het verankeren van de democratie.’ Van Rompuy legde Morsi uit dat ook de waarborging van de rechten van minderheden en vrouwen meetellen, net als transparantie, vrijheid van meningsuiting en de Open Dialoog.

Buurman Morsi zag het anders. Die vertelde de pers tijdens dezelfde persconferentie dat met de parlementaire verkiezingen over drie maanden het project van de stichting van een ‘moderne democratische rechtsstaat…voltooid is.’ Daarna is het klaar. “Bijrechten” zoals die van vrouwen of minderheden worden al dan niet geschonken door de overwinnaars van de drie verkiezingen voor het presidentschap, de grondwet en het parlement. De eerste twee hebben de Moslimbroeders al gewonnen. De derde en laatste volgt dit voorjaar.

Deze “gekozen strong man” theorie vormt de basis van de democratische regeerfilosofie van Morsi en zijn Moslimbroederschap: wie wint die regeert, zonder omkijken. Het behoeft geen uitleg dat dit haaks staat op Van Rompuys Europese opvatting over democratie met zijn respect voor allerlei soorten van verliezers. Morsi en Egypte zitten op een hele andere weg dan Van Rompuy denkt.

Het is gek dat hij dat niet door lijkt te hebben, want sinds de eerste vrije presidentsverkiezing sinds de revolutie in de zomer van 2012 is dit alternatieve pad duidelijk zichtbaar. In oktober, bijvoorbeeld, weigerde de procureur-generaal (PG) de organisatoren van de beruchte kamelenaanval op Tahrir aan te klagen. Tot onvrede van Morsi, die hem prompt ontsloeg. Het grondwettelijk hof kwam in opstand, omdat de wet expliciet stelde dat een president de PG niet mag ontslaan. De PG voelde zich daardoor gesteund en weigerde te vertrekken. Daarop vaardigde Morsi een decreet uit waarin stond dat hij zichzelf de wettelijke macht gaf de PG te ontslaan en bovendien het grondwettelijk hof uit zijn macht ontzette tot een nieuwe grondwet werd aangenomen. Het hof kwam weer in opstand, maar Morsi haalde zijn schouders op: het hof had immers voor hem geen autoriteit meer.

In november stapten bijna alle oppositiepartijen uit de besprekingen over een grondwetsvoorstel omdat zij vonden dat zij niet serieus genomen werden door de Moslimbroederschap. Daarop schreven de islamistische regeringspartijen het voorstel binnen een week af. Het referendum volgde twee weken later. Morsi riep op tot dialoog met de oppositie, maar maakte hen ook meteen duidelijk dat zij helemaal niets meer konden veranderen aan het grondwetsvoorstel.

Typerend was een scene eind december in Morsi’s ambtswoning. Daar had hij de voornaamste publieke en politieke oppositieleden van Egypte verzameld voor een nationale dialoog. Volgens aanwezigen kwam Morsi als laatste de grote conferentiezaal binnen. Hij nam plaats aan het hoofd van de ronde tafel en sprak een openingswoord over hoe verheugd hij was dat iedereen daar een vreedzame dialoog met hem aan wilde gaan. Toen hij uitgesproken was, schonk hij een kop koffie in, pakte een stuk taart en liep de zaal uit, zonder dat iemand iets had kunnen zeggen.

Dialoog en onderhandeling met de oppositie was lippendienst, een bot dat het Moslimbroederschap hen toewierp ter erkenning van hun bestaan.

Democratie aangeklaagd

Een deel van het EU-geld gaat niet naar de Egyptische staat maar naar NGO’s die de Egyptenaren naar het licht moeten leiden. (Hoe groot dat deel is, is niet bekend.) Maar ook die weg staat momenteel onder druk. Deze week zou de Egyptische rechtbank uitspraak doen in de beruchte NGO-zaak. 43 werknemers van verschillende buitenlandse NGO’s staan terecht voor het niet beschikken over de juiste papieren en het ontvangen van illegale buitenlandse geldstromen. Een situatie die al jaren aan de gang was, maar plotseling eind 2011 door het toenmalige militaire bewind werd aangegrepen om van de lastige organisaties af te komen. Waarom lastig? Omdat het hier juist gaat om westerse organisaties die de democratie bevorderen. Het militaire bewind is ondertussen van de voorgrond verdwenen. De regering van Morsi heeft de aanklachten afgelopen najaar verzacht, maar de zaak zelf liet zij doorgaan. De rechtbank besloot deze week tot uitstel van een uitspraak tot de zomer, maar een veroordeling waarbij verscheidene werknemers de bak in zouden moeten, is nog steeds een reële mogelijkheid.

Het is deze grove regeerstijl die de EU er aanvankelijk in november ook toe bewoog om het door Catherine Ashton beloofde geld deels te bevriezen. Nu spreekt Van Rompuy juist weer over Morsi als zijn vriend en partner. Een cynicus zou zeggen dat dit komt omdat het ergste van de onrusten eraf is, dat de internationale media met haar lastige vragen weer zijn vertrokken en dat de EU de oorspronkelijke plannetjes weer kan doorzetten.  Het zou ook kunnen dat de tactiek van de Europese Raad voor positieve veranderingen in Egypte is veranderd van stok naar wortel. Wat het ook is, de huidige situatie biedt bar weinig vertrouwen dat deze enorme som geld daadwerkelijk aan democratieversterkende zaken wordt uitgegeven. Zeker gezien het totale gebrek aan publieke controle erover. En dan klinkt de vijf miljard Euro steun aan Egypte nog meer naar een nieuwe Betuwelijn, dan naar het begin van een democratische eeuw in het Midden-Oosten