Bruggen slaan moet samen gebeuren

OPINIE - Samenwerken is te trainen, samenwerken moet je leren, samenwerken moet je voeden en onderhouden. Tom van Doormaal schrijft over Sennett, over samenwerking in de coalitie van VVD  en PvdA, met Marco Polo, Kublai Kan en Italo Calvino als getuigen.

“Bruggen slaan,” ja, dat is het wel, vonden Mark en Diederik. Er zit iets in, als je het politieke midden wilt heroveren. ‘Samen voor ons eigen.’ zong de Tegenpartij decennia geleden. Maar Koot en Bie hadden een perfecte antenne voor het levensgevoel dat nog moest komen. “Samen” werd de titel van het CDA-programma. En Obama, net herkozen, wist dat Amerikanen geschapen zijn voor dit moment en ‘dat we het zullen grijpen, zolang we het maar samen grijpen.’

“Samen” is een beetje een buzzword, maar heeft het betekenis? Kun je het politiek gebruiken of misbruiken, zoals het begrip vrijheid? Samen gaat over verenigen en verbinden, hetgeen meestal mooi is. Maar je kunt ook samen een kraak zetten, een concurrent liquideren of een voorbijganger het ziekenhuis in schoppen. Ik geef toe, geen diepzinnige overpeinzingen, tot ik struikelde over een boek van Richard Sennett, met de titel Together. Dat moest ik lezen natuurlijk.

De ondertitel  van het boek luidt “the rituals, pleasures and politics of cooperation.” Sennett is een productief en zinnig socioloog: het lijkt alsof hij de beweging naar het midden van het politieke spectrum heeft voorvoeld. Volgens the Economist is de onderstroom in Europa centrum-links, wat ook weer past bij de radicale toonzetting van Obama bij zijn inauguratie. De wereld heeft een beetje genoeg van crisis.

Sennett noemt het boek een deel van een drieluik, het “homo faber”-project, dat begon met “de Ambachtsman” en waarin nog een boek over de hedendaagse stedenbouw te verwachten is. Thema: de mens als ambachtelijke schepper van zijn wereld. De centrale vraagstelling die hem boeit is:  waar stuiten vaardigheid en competentie op weerstand en onhanteerbaar verschil?

Samenwerken moet je leren

Dat is een zinvolle vraag. Maar waarom precies? De vraag voert hem naar de “sociale kwestie” aan het einde van de negentiende eeuw en de sociale wetgeving waarmee het kapitalisme werd beveiligd (bijvoorbeeld door Bismarck). Maar ook naar de rigide moraliteit van de reformatoren (Luther, Calvijn) en de opvatting van Weber over het verband tussen protestantisme en kapitalisme. En naar de erosie van sociale structuren door arbeidsverhoudingen en modernisering in het productieproces.

Samenwerken, luisteren naar de ander, je verplaatsen in de ander: het zijn vaardigheden, die je moet oefenen en trainen, zoals samen musiceren. Als je niet observeert, kun je niet converseren. De moderne samenleving leert ons dat juist af, want materiële ongelijkheid isoleert mensen, sociale relaties door het werk worden oppervlakkiger en vluchtiger en wakkeren de angst aan over “de Ander.” Sennett gebruikt het begrip “dialogic” van een Russische denker: dat is een discussie die zich niet oplost door het vinden van een gemeenschappelijk terrein. Door de uitwisseling ontstaat wel een beter inzicht in de eigen opvattingen en verdiept het begrip voor elkaar.  Dit is het individuele niveau. Als je kijkt naar organisaties, meent Sennett dat de menselijke capaciteit voor samenwerking veel groter en ingewikkelder is dan die organisaties hen toestaan.

Samen organiseren

Ik vind dat een spannende opvatting. VVD en PvdA zetten hun opvattingen op kaartjes en bouwden al ruilend een kaartenhuis. De vraag is of dat overeind blijft staan. Ik ben er niet gerust op. Verschillen moeten niet worden geruild, maar worden overbrugd, door confrontatie van dieperliggende waarden en op basis daarvan opnieuw te kijken naar uitwerkingen. Tenminste, dat denk ik, want zo is mij dat geleerd.

De politieke realiteit is traditioneel pacificerend: Samsom en Rutte vertrouwen elkaar en delen de bewegingen in hun partijen met elkaar. Dat is mooi. Maar daaronder gist het en kolkt het in de werkelijkheid: de ouderen, die woedend constateren hoeveel ze maandelijks inleveren en de desertie naar 50PLUS. VVD en PvdA hebben elkaar ook gevonden op de woningmarkt. Maar ook hier is het vooral de opbrengst die is opgeschreven. De woningmarkt raakt dieper in het slop, de bouwsector verkruimelt en de btw-stroom uit de bouw droogt op.

Politiek samenwerken zou ook kunnen inhouden dat je zoekt naar nieuwe oplossingen voor oude problemen, dat je krachten in de samenleving gebruikt om bewegingen die je wilt te versterken.

De brug van Marco Polo

Maar misschien hebben artistieke geleerden of geleerde artiesten beter zicht op hoe de samenleving werkt dan ik. De Cubaanse Italiaan Italo Calvino vertelt in zijn “Onzichtbare Steden” over ontmoetingen tussen ontdekkingsreiziger Marco Polo en zijn vorst, Kublai Kan. Marco vertelt zijn vorst over zijn reizen en de steden die hij bezocht.

Marco Polo beschrijft een brug, steen voor steen.
“Maar welke is de steen waar de brug op rust?” vraagt Kublai Kan.
“De brug rust niet op de een of andere steen”, antwoordt Marco, “maar op de lijn van de boog die de stenen vormen.”                                                                                                               Kublai Kan blijft zwijgen en denkt na. Dan voegt hij er aan toe: “Waarom heb je het met me over stenen? Alleen de boog interesseert me maar.”
Polo antwoordt: ”Zonder stenen is er geen boog.”

Het is een mooi fragment. Bruggen bouwen is een stap, maar de stenen zullen zo’n vorm moeten hebben dat de zwaartekracht de constructie versterkt. Pas als stenen de goede vorm hebben, werken zij samen en maken ze de brug begaanbaar.

Maar de voorlichters en de formateurs hebben Calvino niet gelezen. Dus moeten de gemeenten, de ouderen, de zorgbehoevenden en de huurders bijdragen aan het “bruggen slaan” van deze coalitie. Het is goed dat die coalitie er is, het is goed dat die snel kwam. Maar het brug-ontwerp blijft schamel.

Richard Sennett, Together, Londen, 2012
Italo Calvino, De onzichtbare steden, Amsterdam, 2001