‘Bloot of bedekt’ roept vooral vragen op

RECENSIE - Kleding, naaktheid en alles taboes daaromheen – het is een fascinerend maar ook een heel omvangrijk onderwerp.

Je zou er een prachtig boek over kunnen schrijven, maar dat vereist dan wel een stevige greep op een ongelofelijke hoeveelheid materiaal. Mineke Schipper heeft het ongetwijfeld geprobeerd, maar is daar helaas niet in geslaagd. ‘Bloot of Bedekt’ stijgt niet uit boven een grote verzameling feitjes en anekdotes.

De hoofdstuktitels suggereren thema en structuur maar eenmaal van start, schiet Schipper al snel alle kanten op.

Het eerste hoofdstuk, ‘Niets om het lijf’, begint met het thema (reacties op) naaktheid, maar meandert al snel in de richting van de sociale rol van kleding.

Hoofdstuk nummer twee, ‘Van een touwtje naar meer’, start met sierlittekens (een greepje voorbeelden), en gaat dan via de peniskoker (het eigenlijke onderwerp) naar de vraag waarom mannelijke kleding de laatste tweehonderd jaar zo saai is geworden. Daar valt veel over te zeggen (meer dan ze doet), maar doe het niet híér.

De hoofdstukken zijn, kortom, ongeleide projectielen.

Zo’n anekdotenboekje zou op zich nog vermakelijk leesvoer kunnen zijn, maar Schipper drijft de lezer (deze lezer) regelmatig tot wanhoop door slordig taalgebruik, vaagheden, vergissingen en (zoals te verwachten) onverwachte sprongen naar totaal andere onderwerpen.

***

Om te laten zien wat ik bedoel, citeer ik hier een lang stuk, de start van hoofdstuk 4, en geef mijn commentaar tussendoor. Ik sla (tot ik stop) geen zin over. De eerste luidt:

Geleidelijk hebben kleren onze menselijke showing off-behoefte grotendeels overgenomen, een behoefte die vroege voorouders ongetwijfeld ook hadden, maar dan zonder kleren.

Sinds wanneer kunnen kleren een behoefte (van ons) overnemen? En waren onze ‘vroege voorouders’ werkelijk naakt? Oh nee, er staat dat die behóéfte geen kleren had.

Mensen zijn lichaamsbedekking gaan gebruiken om hun sterke punten goed te laten uitkomen en onvolkomenheden weg te werken. Tegelijkertijd dienen kleren om het lichaam kuisheidshalve te verbergen. Zo blijkt lichaamsbedekking een compromis van twee zaken die met elkaar om voorrang strijden.

Ik tel drie ‘zaken’. (En dan heeft ze bescherming tegen de kou niet eens genoemd.) Dat ‘compromis van… die met elkaar…’ is afschuwelijk Nederlands.

De van tijd tot tijd opvlammende protesten tegen schaarse en tegen excessieve lichaamsbedekking maken duidelijk dat lang niet iedereen tevreden is met de compromissen van anderen.

Is schaars niet ook excessief? En waar ’tevreden zijn’, bedoelt ze daar niet ‘kunnen respecteren’?

Verhalen en beelden weerspiegelen hoe mensen dachten of denken over kuisheid en lust. Lust staat voor de behoefte een verlangen te bevredigen, maar wordt vooral geassocieerd met een verlangen naar seks, terwijl kuisheid staat voor het afzien van dat verlangen buiten de geijkte regels. In de kerk werd kuisheid tot een van de zeven deugden verklaard, en onkuisheid tot een van de hoofdzonden.

Verhalen en beelden… dachten en denken… Make up your mind! En wat zijn ‘geijkte regels’? Die laatste zin is trouwens een mooi voorbeeld van een slordig geformuleerd ‘feitje’ zonder kop of staart. Wat is ‘de kerk’? Welke zeven, wat is een hoofdzonde? Dat mag best even uitgelegd.

Kuisheid werd in christelijke verhalen opgevoerd als een zelfbeheerst personage tegenover aartsvijand Lust. De dichter Prudentius (ca. 348-405) beschrijft een dodelijk gevecht tussen die twee in Psychomachia (‘De strijd der zielen’), een van de meest populaire Latijnse gedichten in de vroege middeleeuwen. In een spannend gevecht gaat Lust Kuisheid te lijf met een hartstochtelijk brandende fakkel, maar Kuisheid weet Lust de fakkel uit de handen te slaan, bestookt haar met een zwaard en behaalt een glansrijke overwinning.

‘Zelfbeheerst’ is geen Nederlands. En hoe bestook je iemand met een zwaard? Die hartstochtelijk brandende fakkel is een vondst (van Prudentius, denk ik).

Lust, kuisheid en maagdelijkheid zijn vanaf de late middeleeuwen (…)

Mineke heeft haast en slaat in één klap zo’n duizend jaar over. Men deed in die jaren niet anders dan Prudentius lezen, vermoed ik.

(…) ook op afbeeldingen te vinden.

Daarvoor nooit? Ik dacht ’t wel.

Het vergiet werd een kuisheidssymbool dankzij het Romeinse verhaal van de maagd Tuccia die de godin Vesta diende op het Forum in Rome. Deze priesteres werd beschuldigd van onkuisheid en op die schanddaad stond voor vestaalse maagden de doodstraf. Gelukkig bleek de godin op miraculeuze wijze in staat om de kuisheid van haar dienares te tonen.

Wat deed ze? Wat heeft die vergiet ermee te maken? (Het gaat trouwens om een zeef, maar dit terzijde.)

In de National Gallery in Londen is dat bewijs van kuisheid te zien op een Italiaans renaissanceschilderij van Giovanni Battista Moroni (circa 1555). Op dat schilderij laat de deugdzame Tuccia veel van haar lichaam zien: blote armen, schouders, borsten en onderbenen, maar haar rechtervoet in sandaal rust veelbetekenend op en steen waarin een Latijnse spreuk gegraveerd is: ‘Kuisheid rijst omhoog uit de donkere wolk van schande.’ Op het schilderij heeft ze een vergiet vol met water op schoot, maar de kuisheid van deze voorbeeldige maagd blijkt zo waterdicht dat het water niet door de gaatjes wegloopt.

De zeef is geen bewijs maar een symbool van kuisheid. Nogmaals: wat is dat met een ‘vergiet’? Wat deed Vesta voor Tuccia? Wat is waterdichte kuisheid? We zullen het nooit te weten komen.

Ook op andere schilderijen van vrouwen bracht het vergiet dezelfde boodschap: er is zelfs een hele reeks laat-zestiende-eeuwse vergietschilderijen van de kuis bedekte ‘Virgin Queen’ Elizabeth I.

Was het een genre, het ‘vergietschilderij’? Bij mijn weten bestaan er géén vrouwenportretten waarbij de dame in kwestie een zeef vasthoudt als teken van kuisheid. (Rondslingerende zeven in een huiselijk tafereel worden wel eens als zodanig geïnterpreteerd, maar met dat soort interpretaties moet je heel voorzichtig zijn.)

Alleen de beroemde Virgin Queen deed het – heel soms. Een hele reeks van Elisabeth? Een lange speurtocht op internet leverde mij twéé van honderden schilderijen van Elizabeth waarbij ze een zeef vasthoudt. Misschien bestaat er een reeks kopieën – maar Elizabeth hield in elk geval meer van waaiers en Rijksappels.

Kuisheid werd niet alleen in Europa vooral van vrouwen en meisjes geëist, ook in andere delen van de werd werd er grote waarde aan gehecht. In China (…)

Hier hou ik op. We gaan naar Chinese spreekwoorden. Het spijt me, maar ook als aaneenschakeling van faits divers is dit (zacht gezegd) geen aangename lectuur.

***

Schipper geniet enige bekendheid dankzij de bestseller ‘Trouw nooit een vrouw met grote voeten’, een verzameling spreekwoorden over man versus vrouw. Een helder afgebakend onderwerp, dat een amusante hutspot opleverde.

Maar dit boek, daar is geen beginnen aan.

Mineke Schipper, Bloot of bedekt. Van niets om het lijf naar strak in het pak, Uitgeverij Prometheus/Bert Bakker, 175 blz., 19,95 euro.