Autopsie van een virulente klimaatmythe

ANALYSE - Waarin de auteur de laatste klimaatmythe fileert.

Ineens gonsde het weer overal rond: “Het is de afgelopen vijftien jaar helemaal niet opgewarmd!” Dat zou blijken uit een rapport van het MetOffice, de Britse broer van het KNMI. Het verhaal klopt niet, maar toch raasde het bericht na een korte incubatieperiode als een epidemie door medialand. Hoe kan het dat een oude, weerlegde klimaatmythe ineens weer virulent wordt? Een autopsie van een mythe.

‘Denktank’

Het oorspronkelijke bericht werd op 10 oktober in omloop gebracht door de Global Warming Policy Foundation (GWPF). Dit is een ideologisch gemotiveerde Engelse ‘denktank’ naar Amerikaanse snit, opgericht door oud-minister Nigel Lawson. GWPF wil niet vertellen wie zijn financiers zijn. Lawson’s banden met de kolenindustrie doen vermoeden welke belangen erachter zitten, maar namen en rugnummers van de sponsoren komen niet boven tafel.  In de Academic Advisory Council van de GWPF figureert een bekende rij van de circa vijftig à honderd professionele ‘sceptici’ die de wereld rijk is. Verrassend is dat onze landgenoot prof. Richard Tol, Neêrlands meest geciteerde (milieu)-econoom, zich ook aan deze lobbygroep in denktank-vermomming heeft verbonden.

Het startartikel van de GWPF leidde een paar dagen een ietwat sluimerend bestaan, slechts opgemerkt door een enkele ‘sceptische’ blogger als Marcel Crok die er meteen op de dag zelf al over schreef, maar werd pas virulent nadat de Daily Mail, on Sunday er op zondag 14 oktober uitgebreid aandacht aan besteedde. Het artikel was van de hand van de journalist David Rose, die eerder toegaf als kanaal voor desinformatie te hebben opgetreden, en in de vorm van enkele onjuiste artikelen over Irak en Al Qaida de weg plaveide voor de Irak-oorlog. Ook op het gebied van klimaat heeft hij een zekere reputatie als sluwe desinformant opgebouwd.

Rijk der fabelen

Iedere rechtgeaarde journalist die een artikel onder ogen krijgt van Lawson’s Policy Foundation, David Rose en/of de Daily Mail zou zich achter de oren krabben voor hij zonder meer beweringen uit die bronnen overneemt. De snelle verspreiding van het artikel roept dan ook de vraag op hoeveel  rechtgeaarde journalisten er nog zijn, zo vlot en kritiekloos namen andere media het bericht in de Daily Mail over. De bekende pseudosceptische blogs en echokamers deden dat, zoals Wattsupwiththat en Iceagenow, maar ook tal van reguliere media. In Nederland haalde het bericht onder meer De Telegraaf, Metro en Elsevier. Het stond kortstondig op de websites van de Volkskrant en BNR-Nieuwsradio, maar daar werd het teruggetrokken zodra uit reacties op internet en Twitter duidelijk werd dat het een misleidend verhaal was.

Het tegenoffensief werd onmiddellijk in gang gezet door MetOffice zelf, al op de dag van de publicatie in de Daily Mail. Het is de tweede keer dit jaar dat David Rose misleidende informatie over het zelfde issue geeft, schrijft MetOffice. Om te beginnen is er helemaal geen nieuw rapport, in tegenstelling tot wat Rose beweert. MetOffice had net, samen met het CRU van de Universiteit van East Anglia, zijn langjarige temperatuurreeks HadCRUT herzien. Kennelijk was dat voor Rose aanleiding te gaan schrijven. Bovendien werd de herziene temperatuurreeks niet met stille trom uitgebracht, maar met de gangbare aankondigingen. Niets geheims aan. Met een verfijnd Brits gevoel voor understatement antwoordt MetOffice op de aantijging van Rose dat het instituut geen commentaar gaf inzake de tienjarige klimaatprognoses: “dat is omdat hij ons niet gevraagd heeft hierop commentaar te geven.”

Daarna volgt een uitgebreid antwoord op de vragen van Rose aan MetOffice, waaruit blijkt dat Rose in zijn latere artikel er een potje van maakte. Daaruit blijkt dat het Daily Mail-artikel al weerlegd was voor het geschreven werd. De grafiek die MetOffice liet zien maakt in één oogopslag duidelijk dat de bewering dat de opwarming al zestien jaar geleden gestopt is naar het rijk der fabelen kan worden verwezen.

Klimaatromancier Leon de Winter

Wie de werkwijze van de klimaattwijfelzaaiers de afgelopen jaren overigens een beetje had gevolgd, had direct al tot die conclusie kunnen komen. Vlak voor de grote klimaatconferentie in Kopenhagen in 2009 zoemden vergelijkbare verhalen in de media. NRC-Handelsblad gaf bijvoorbeeld ampel ruimte aan de bekende Nederlandse schrijver Leon de Winter (aantal eerdere publicaties over klimaat: nul), die stelde:  “Voor Kopenhagen begint nog even dit: de temperatuur op aarde is het afgelopen decennium niet gestegen.”

In de internationale media is eveneens op gezette tijden gehakt gemaakt van de mythe dat de aarde niet zou zijn opgewarmd sinds 1998. Zowel in de wetenschappelijke literatuur als in populair-wetenschappelijke blogs verschenen verschillende artikelen die het verschil analyseerden tussen signaal (trend) en ruis (natuurlijke variaties, die gedurende kortere perioden het signaal kunnen overstemmen). En er verschenen artikelen die lieten zien dat de opwarming vooral in de oceanen gaat zitten, veel meer dan in de atmosfeer. Ook opmerkelijk: de pseudosceptische gemeenschap hamerde erop dat we naar de oceanen moesten kijken toen de temperatuur van de atmosfeer steeg, maar zwijgt over de oceanen als uit een niet toevallig gekozen tijdinterval zou blijken dat de temperatuur van de atmosfeer amper gestegen is.

Medialandschap

Niet toevallig gekozen? Inderdaad. De tijdreeks van GWPF/Daily Mail start in september 1997, en dat is moedwillig gedaan om de argeloze lezer te misleiden.

In het voorjaar van 1997 begon zich namelijk de krachtigste el Niño sinds mensenheugenis te ontwikkelen, de warme variant van een natuurlijke warme-koudecyclus van de oceanen. Ruis dus. Vanaf september 1997 was deze el Niño op zijn sterkst, en domineerde lang, tot ruim in 1998, de mondiaal gemiddelde temperatuur. De start van de tijdreeks werd dus zorgvuldig op het hoogste punt van de natuurlijke ruis gekozen. Daar is, duidelijk, grondig over nagedacht. In het begin van de 21ste eeuw volgden enkele nieuwe warme toppen, in 2005 en 2010, maar het eerste decennium van deze eeuw werd gedomineerd door koele el Niño-jaren. September 1997 als beginmoment van de temperatuurreeks is vakkundig, of zo u wilt doortrapt, gekozen om vooral in de media naar buiten te kunnen brengen dat de aarde niet zou zijn opgewarmd. Zo lust ik er nog wel eentje: het is de afgelopen dagen elke dag warmer geworden – een winter zit er dit jaar niet meer in, vrees ik.

Flat earth news

Hoe het kan dat zo’n bericht zich zo kan verspreiden is te begrijpen aan de hand van het boek Flat Earth News, van de voormalige onderzoeksjournalist Nick Davies die onder meer voor The Guardian werkte. Hij beschrijft hoe het medialandschap in een jaar of twintig ingrijpend veranderd is, onder invloed van privatisering en commercialisering.  Het aantal journalisten per duizend woorden is nog maar een derde van wat het vroeger was en vooral op wetenschapsredacties is zwaar bezuinigd. Kant-en-klare artikelen van public affairs-bureaus waaraan maar weinig geschaafd hoeft te worden vinden gretig aftrek, ook of misschien wel juist als de public affairsbureaus zich hullen in de schutkleuren van een Onafhankelijk Instituut, zoals de Global Warming Policy Foundation. Daarnaast is er de concurrentiedruk: De Daily Mail heeft een scoop – waarom hebben wij die niet?

Voor zoiets als ‘waarheidsvinding’ is geen armslag meer. Daarvoor is ‘hoor en wederhoor’, oftewel balance in de verslaglegging in de plaats gekomen. Dat principe wordt gevolgd als de redacteur in kwestie het beeld heeft dat er controverses in de wetenschap zijn – en door de jarenlange desinformatiecampagne van de pseudosceptische instituten als het Heartland Institute, de GWPF en tal van andere ís het beeld gevestigd dat de wetenschap er nog lang niet uit is.

Dat beeld klopt niet  – dik 90% van de actieve klimaatwetenschappers onderschrijft dat het opwarmt en dat de uitstoot van broeikasgassen de oorzaak is, hoor en wederhoor levert dan false balance op – maar op de journalistieke burelen heerst de perceptie over klimaat, niet de wetenschap.

Zalm verpakt

Het patroon is doorgaans dat de belangrijkste inhoudelijke correcties pas enkele dagen nadat het oorspronkelijke gespindokterde bericht is verschenen op gang beginnen te komen – als ze al komen. Veel wetenschappers en wetenschappelijke instituten zijn niet toegerust op onmiddellijke response op desinformatie. De wetenschappelijke machinerie komt maar traag op gang, en wil bovendien zo grondig reageren dat als de reactie klaar is zoveel tijd is verstreken dat de kranten geen interesse meer hebben, dan zijn er weer heel andere kwesties in het nieuws. In de kranten waarin het eerdere non-bericht stond is inmiddels de zalm verpakt.

Door de prompte reactie van MetOffice op het GWPF/Daily Mail-artikel verliep dat deze keer anders dan normaal. Via de sociale media verspreidde zich al snel het bericht dat de Daily Mail en de media die dat nieuws hadden overgenomen weer eens de klimaatplank hadden misgeslagen. Media met een eigen twitter-account kregen van alle kanten opmerkingen: dit klopt niet, check eerst eens de feiten voor u wat publiceert. Dat leidde tot terugtrekking van berichten in enkele media die het Daily Mail-verhaal op hun nieuwssite hadden geplaatst, zoals BNR Nieuwsradio en De Volkskrant.

De Telegraaf liet het bericht niet alleen ijskoud op de website staan, maar deed er in de maandagkrant nog een schep flat earth news bovenop door het als nieuws op de voorpagina te plaatsen met commentaar van de ‘sceptische journalisten/bloggers Marcel Crok en Hajo Smit. De Telegraaf trok de lijn van waarheidsvinding via balance en false balance met dit bericht door naar gewoon false. Kort daarna produceerde ook Elsevier een vergelijkbaar artikel, net als de Telegraaf dagen nadat duidelijk was geworden dat de claims van de Daily Mail niet deugden.

Twee denkwerelden

De redacties van onder meer Trouw en VPRO Noorderlicht kozen voor een geheel andere benadering dan Telegraaf en Elsevier, en analyseerden wat er aan het bericht over het einde van de opwarming niet klopte. Deze artikelen demonstreren dat het kennelijk geen heksentoer is na enig puzzelen en onderzoeken te doorzien dat hoe Daily Mail/Global Warming Policy Foundation zijn berichten kleurt en zijn lezers misleidt.

Culturele waarden

Zo wordt ook in Nederland zichtbaar dat er twee contrasterende denkwerelden over klimaat bestaan, wat in de VS al lang duidelijk is geworden: niet kennis en informatie zijn bepalend voor opvattingen over klimaat, maar iemands culturele waarden en grondhouding. ‘Vervuilde wetenschapscommunicatie versterkt de kloof tussen de twee contrasterende maatschappelijke opvattingen. Wie over klimaatwetenschap schrijft zal zich rekenschap moeten geven van het fenomeen dat verschillende doelgroepen vanuit geheel verschillende wereldbeelden informatie verteren, vindt Dan Kahan, hoogleraar recht en psychologie aan Yale. Inzichten uit de sociale wetenschappen kunnen daarbij helpen, vervolgt hij.

Dat lijkt inderdaad het geval, maar ze geven geen antwoord op paradoxale situatie waarin een (wetenschaps)journalist zélf met een sterk gekleurde bril naar de klimaatwetenschap kijkt.