Jona Lendering, auteur op Sargasso

Foto: Een herder met een struisvogel, een haan en een schaap (Wadi Imla; (c) Livius.org)

KoZ | Woestijnkunst

19 mei 2019 , 08:00 , door Jona Lendering

ACHTERGROND - Als het gaat om antiek materiaal, heb je vandalen en vandalen. Je hebt er die ruïnes plunderen om de vondsten te gelde te maken en je hebt er die verlost willen zijn van erfgoed dat hun niet bevalt. De eerste categorie zal het zichzelf niet al te moeilijk maken en richt zich op plekken waarvandaan de oudheden snel kunnen worden afgevoerd; de tweede groep ziet er geen been in naar moeilijk bereikbare plaatsen te gaan om de boel kort en klein te slaan. Het berichtje, alweer een jaar of wat geleden, dat in Libië mensen diep de woestijn in waren getrokken om daar prehistorische kunst kapot te gaan maken, behoort tot die tweede categorie. Het is pure haat.

Wilde fauna

Terwijl het juist zo boeiend is dat de Sahara ooit een savanne is geweest waar mensen de rotswanden versierden met reliëfs en schilderingen. Er is in het zuiden van Libië van alles te zien: jagers, dansers, krijgers en zelfs zwemmers. Oké, de beroemde “Cave of the Swimmers” is in Egypte maar u snapt mijn punt.

Het is des te fascinerender als we zien hoe oud de woestijnkunst is. Dit is geen primitieve imitatie van Griekse of Romeinse kunst, zoals kunsthistorici aanvankelijk dachten, maar is eeuwen ouder. Dat werd alleen pas duidelijk toen het prehistorische klimaat een beetje werd begrepen, toen was gebleken dat dit gebied ooit een savanne, ja zelfs bos was geweest en toen kon worden beredeneerd welke dieren op welk moment over de savanne zwierven.

Foto: Khachkars in Noravank copyright ok. Gecheckt 08-11-2022

KoZ | Khachkars uit Armenië

12 mei 2019 , 08:00 , door Jona Lendering

COLUMN - Een van de aardigste stukken van het Armeense erfgoed is het soort monument dat bekendstaat als khachkar, “kruissteen”. Het gaat om stenen steles van tussen de één en twee meter hoogte, voorzien van een kruis. Een ander vaak voorkomend element is de cirkel onder het kruis, die wellicht de zonneschijf voorstelt. U zult het zien op de foto’s hieronder.

De rest van het oppervlak van een khachkar is bewerkt met allerlei patronen, die soms doen denken aan kant, hoewel je ook bloembladeren, rozetten en granaatappels ziet. Verder zie je weleens kleine scènes: heiligen, een weegschaal waarop de ziel wordt gewogen, verhalen uit de Bijbel, loslopende dieren. En soms natuurlijk een inscriptie of de signatuur van de maker.

Een khachkar uit het Goshavank-klooster.

Hoewel khachkars kunnen staan bij een graf, en hoewel een begraafplaats pas een “echte” begraafplaats is als er een khachkar staat, zijn het niet per se grafstenen. Ze kunnen bijvoorbeeld ook de namen dragen van degenen die een kerk hebben laten bouwen en kunnen eveneens dienen om een militaire overwinning te herdenken. Misschien is de beste omschrijving dat ze dienen om een plaats aan te geven waar het goede heeft gewonnen van het kwade: een graf dus, waar de overledene het eeuwig leven verwerft; een kerk waar God zich manifesteert; de plaats waar “wij” een kwaadwillende “zij” tegenhielden. Hoe dat ook zij, het zijn tevens nationale symbolen voor de Armeniërs.

Closing Time | Johnny Thunders

6 mei 2019 , 21:00 , door Jona Lendering

Johnny Thunders, die eigenlijk John Anthony Genzale heette, was gitarist van de New York Dolls, een band die in de tijd van de glamrock een behoorlijk verontrustende sound had. Proto-punk, maar wel op plateauzolen, in spandex-broeken en met make-up. In 1975 spatte de band uit elkaar, waarop Thunders The Heartbreakers oprichtte (niet dezelfde als de begeleidingsband van Tom Petty). Een van hun nummers, te vinden op hun elpee LAMF, is het bovenstaande “Born to Lose”.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De wandelende Jood

6 mei 2019 , 15:30 , door Jona Lendering

COLUMN - Het motief is bekend, zeker voor wie het boek van de Vlaming August Vermeylen uit 1906 heeft gelezen: een man met de Latijnse naam Ahasverus gedraagt zich grof tegenover Jezus op zijn weg naar Golgotha en wordt er vervolgens toe veroordeeld om tot het eind der tijden c.q. de wederkomst van Christus rusteloos over de aarde te zwerven, een motief dat doet denken aan de sage over de Vliegende Hollander. De Wandelende Jood is overigens een spijtoptant: na zijn foute bejegening van Christus krijgt hij spijt, bekeert zich en gaat over tot het doen van goede daden, maar de vervloeking blijft intact.

De legende zelf dateert aanwijsbaar uit de 13 eeuw, maar omdat het hier over een motief gaat (zie de catalogus van Aarne-Thompson waar het motief onder het gedeelte ‘God Rewards and Punishes’ geregistreerd staat als ATU 777 ‘The Wandering Jew’ en als enige variant de ‘Vliegende Hollander’ staat aangegeven, heeft de legende de nodige ‘voorlopers’ met hetzelfde motief gehad waarbij het nog maar de vraag is of en in hoeverre deze voorlopers de Middeleeuwse legende hebben beïnvloed. Sommige schijnen er met de haren te zijn bijgesleept, zoals een boeddhistische voorganger.

Bijbelse voorlopers

Foto: Sierplaat uit Luristan ((c) Rijksmuseum van Oudheden, Leiden) copyright ok. Gecheckt 29-09-2022

KoZ | Een schijf uit Luristan

5 mei 2019 , 08:00 , door Jona Lendering

ACHTERGROND - Peter, die u elke zondag trakteert op KoZ, is even afwezig en ik neem het even over. En omdat ik oudheidkundige ben, neem ik u mee naar dé kernvraag bij al die ouwe meuk: is het spul wel echt? Simpel gezegd, al zolang er oudheidkundigen zijn, zijn er slimmeriken die oudheden vervalsen. Sterker nog, de oudheidkunde is als wetenschap ontstaan dankzij vervalsingen, maar dat is een heel ander verhaal.

Ik neem vandaag één voorbeeld, te vinden in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden: deze bronzen schijf.

Sierplaat uit Luristan ((c) Rijksmuseum van Oudheden, Leiden)

Die is in 1943 verworven bij een handelaar in oudheden en zou afkomstig zijn uit Luristan, zeg maar West-Iran. Daar is in de eeuwen tussen pakweg 1000 en 600 fantastisch edelsmeedwerk vervaardigd: bijlen, kleine schijven met afbeeldingen, dolken, en zo voort. De schijf in het RMO, zo groot als een langspeelplaat, is een unicum: er zijn geen voorwerpen bekend die erop lijken. Middenin is een soort schildknop, en daarom heen zijn drie jachtscènes afgebeeld (een man die rijdt op een stier, een boogschutter en een leeuw, een man die twee steenbokken vasthoudt) en een troonscène, waarin een vorst zo’n steenbok wordt aangeboden.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Closing Time | Zeid Hamdan ft. Hiba Mansouri

15 april 2019 , 21:00 , door Jona Lendering

Bij triphop zult u niet meteen aan Libanon denken, maar tussen 1997 en 2005 maakte Soap Kills, ofwel het koppel Yasmine Hamdan en Zeid Hamdan (geen familie), een paar mooie platen met ietwat dromerige muziek. Triphop met Arabische invloeden, hoewel er ook wel eens een tango bij kon zitten. Yasmine Hamdan ging later verder met het project Yas, waarover hier al eerder is geschreven, en is momenteel solo actief.

Ook Zeid Hamdan begon een solocarrière, waarin hij zo nu en dan bestaand materiaal voorzag van nieuwe arrangementen. Het bovenstaande liedje is in 1994 door Zaki Nassif geschreven voor de beroemde Libanese zangeres Fairouz en in 2008 door Zeid Hamdan bewerkt voor Hiba Mansouri.

Het clipje, waarin Mansouri zich rond laat dragen door haar echtgenoot, is opgenomen op verschillende plaatsen in Beiroet. Je ziet het strand ter hoogte van de Amerikaanse universiteit, de Place de l’Étoile en de Place des Martyrs. Het park heb ik zo snel niet kunnen identificeren.

Foto: Beit Beirut copyright ok. Gecheckt 02-03-2022

Beit Beirut

14 april 2019 , 11:00 , door Jona Lendering

COLUMN - Je merkt in Libanon eigenlijk elke dag wel dat er ooit vijftien jaar lang is gevochten. Niet dat de mensen elkaar nu nog naar het leven staan, maar door allerlei, vaak heel triviale dingen. Zo duiden de Beiroetis hun straten nooit aan met de officiële namen omdat de administratie in verval is geraakt. Ik zou ook kunnen schrijven over het grote aantal auto’s in Libanon, want het openbaar vervoer heeft de burgeroorlogen niet overleefd.

Gisteren kwam ik in Beit Beirut, een ooit elegant Ottomaans huis aan de Rue de Damas ofwel de beruchte Groene Lijn die ooit het christelijke Oost-Beiroet scheidde van het islamitische West-Beiroet. Het huis werd de vaste basis van christelijke sluipschutters, want het had grote ramen, waardoor een wijd schootsveld viel te bestrijken. Het werd dus ook zelf onder vuur genomen en de kogelgaten zijn nog altijd zichtbaar. Het resultaat ziet u hierboven. In 2008 werd een begin gemaakt met de restauratie, die voor een groot deel is gefinancierd door de stad Parijs.

Architect Youssef Haidar had echter eigen ideeën over hoe de restauratie het beste kon plaatsvinden. Waar de vooroorlogse huizen, voor zover ze überhaupt nog te herstellen waren, konden worden gerestaureerd met de oorspronkelijke materialen, koos Haidar voor metaal. Zoals u boven ziet, lijkt het gebouw op het eerste gezicht helemaal niet gerestaureerd maar oogt het alsof er alleen wat ijzeren steunpilaren zijn geplaatst. Veel mensen waren erdoor geschokt maar Haidar legde uit dat hij iets had willen maken dat eruitzag als een prothese. Hier leest u er meer over en zijn foto’s.

Foto: Het Tetrapylon dat volgens de laatste berichten is verwoest door IS copyright ok. Gecheckt 12-10-2022

Vandalisme en plundering

25 maart 2019 , 14:00 , door Jona Lendering

ACHTERGROND - De zogenaamd Islamitische Staat lijkt te zijn verslagen. Een organisatie die met vandalisme en plundering nogal wat antiek erfgoed heeft vernietigd. Of toch niet? Een overzicht.

Syrië

De erfgoedschade in Syrië is vooral toegebracht door het regime. De zogenaamd Islamitische Staat heeft zich beperkt tot acties die eerder mediageniek waren dan schadelijk. Ik wil ze daarmee – dit schrijf ik met nadruk – niet bagatelliseren want de schade is reëel, maar het waren toch vooral de personeelsadvertenties van een terreurgroep en de westerse media hebben de taak van megafoon goed op zich genomen. Het beschadigen van oudheden was voor IS echter geen echt doel. Als dat zo zou zijn geweest, had het Resafa kunnen plunderen, maar het liet die stad ongemoeid.

Er is echter wel degelijk schade, zeker. Maar hoe onaantrekkelijk de vernietiging van de tetrapylon in Palmyra ook moge zijn geweest, het was een twintigste-eeuwse herbouw en hij wordt inmiddels opnieuw herbouwd. De schade aan de woestijnstad was al met al minder dan bijvoorbeeld die aan Apamea, waar vandalen een complete antieke stad systematisch omspitten. De satellietfoto’s waarop dat is te zien, tonen dat de kuilen zich uitsluitend bevinden op de archeologische site. De omringende akkers bleven onaangetast. Dat de plundering zich beperkte tot overheidsland, bewijst dat dit een operatie was van het Syrische leger.

Closing Time | Mylène Farmer

22 maart 2019 , 21:00 , door Jona Lendering

Waarom de Franse superster Mylène Farmer in Nederland niet bekender is, weet ik niet, maar ik vind het een fantastische zangeres. Het schaamteloos getalenteerde Franse antwoord op Madonna. Hier is L’Instant X uit 1995/1996, een van haar grootste hits, een liedje dat (net als 1999 van Prince) gaat over het einde van de wereld.

In de Franse literatuur is schuim overigens weleens een symbool voor een orgasme en het is beslist niet beneden Farmer om te spelen met dat soort dubbelzinnigheden.

Cultureel geheugenverlies

3 maart 2019 , 11:00 , door Jona Lendering

COLUMN - Het is vandaag tien jaar geleden dat in Keulen een van de kantoren van het Raadhuiscomplex instortte, samen met nog twee andere gebouwen. De schade aan deze huizen was niet het ergste: er vielen ook twee doden. De oorzaak bleek de aanleg van de nieuwe metrolijn, die het noorden en het zuiden van Keulen zou gaan verbinden. Door een gat in een damwand had het grondwater onder de drie huizen kunnen weglopen en daarbij was het zand meegezogen.

Bij het onderzoek naar het Kölsche Ground Zero bleek dat het gat in de damwand had kunnen ontstaan doordat de stalen beugels die de platen van die wand bij elkaar moesten houden, waren gestolen. Puur menselijke slechtheid dus. De nabestaanden van de twee overleden bouwvakkers moeten de afgelopen tien jaar iedere dag vergeefs hebben geprobeerd verder te gaan alsof er geen misdrijf was gepleegd.

Voor de overige Keulenaren was er ook iets om verdrietig om te zijn: het stadsarchief, een van de zes grootste van Duitsland, is verloren gegaan. Deels door waterschade vernietigd, deels weggewaaid, deels op een andere manier verdwenen. Een deel is uit de krater gered en wordt nu gerestaureerd.

Ik herinner me van de toenmalige berichtgeving dat onder andere de bul met de stadsrechten van Keulen er niet meer is. Verloren gingen ook 65.000 oorkonden, teruggaand tot 922. En bedenk eens welke stukken er nog meer kunnen zijn geweest in de dubbele administratie van een aartsbisdom en een grote vrije rijksstad, aangesloten bij de Hanze. Hier lag, door een wonderlijke speling van het lot, ook het Hanze-archief van de Vlaamse stad Brugge.

Kunst op Zondag | Afrikamuseum, Tervuren

24 februari 2019 , 08:00 , door Jona Lendering

RECENSIE - Welbeschouwd is een Afrikamuseum even idioot als een Amerikamuseum, een Aziëmuseum of een Europamuseum. Zeker als het niet alleen gaat over het hedendaagse werelddeel, maar als het verhaal begint in de Steentijd. En als het niet alleen gaat over de menselijke geschiedenis, maar ook over fauna, mineralogie, klimaat, archeologie én de manier waarop Noordwest-Europeanen de afgelopen eeuw naar Afrika hebben gekeken. De naam “Afrikamuseum” van de instelling in Tervuren belooft dan ook meer dan ze kan waarmaken. Het gaat vooral over Congo in de negentiende en twintigste eeuw. En dat is een heleboel.

Het museum is ontstaan als een traditionele koloniale instelling en verheerlijkt wat de Belgen destijds beschouwden als een beschavingsmissie. U zult in de centrale zaal dus beelden zien met titels als “België schenkt Congo welstand”. Een beeld van een (nogal Arabisch ogende) slavenhandelaar, compleet met zweep en naakte slavin, brengt in herinnering hoe de koloniale overheid optrad tegen slavernij. Het zou geschiedvervalsing zijn zulke beelden weg te halen: het museum is zélf eveneens cultureel erfgoed. Je gaat de fascistische landkaart van Italië in het Museo nazionale della civiltà romana in Rome ook niet te lijf met de witkwast. Wat je wel kunt doen, is uitingen van een ons inziens verouderde visie op Centraal-Afrika hercontextualiseren.

Closing Time | Billy Preston & Syreeta

18 februari 2019 , 21:00 , door Jona Lendering

Syreeta is duidelijk verveeld bij haar optreden in het legendarische TV-programma TopPop, maar dat mag voor ons de pret niet drukken. Zij en Billy Preston hadden in 1980 een leuke hit in Nederland en België, “It will come in time”. Ik herinner me dat ik het liedje met een klasgenoot besprak tijdens de wiskundeles en dat mijn docent eigenlijk mee wilde kletsen maar besloot dat de lesstof van die dag toch urgenter was.