Aqua morgana (3)

ACHTERGROND - Is de gemeente Groesbeek een heus Romeins aquaduct rijk? Ondanks gerede twijfel, weet de gemeente het zeker. Dit is het derde deel in een serie. Delen één en twee verschenen eergisteren en gisteren.

Hans Schraven, voorzitter van het wijkcomité Nijmegen-Oost schrijft, behalve de Radboud Universiteit, ook de gemeenteraden van Groesbeek en Nijmegen aan met de suggestie nader onderzoek te doen. Groesbeek ziet ‘geen aanleiding’, maar de Nijmeegse Rekenkamer meldt dat nader onderzoek nodig is om meer zekerheid te krijgen over de werkelijke functie van de aardwerken.

De Rekenkamer ‘wil niet op de stoel van de archeoloog gaan zitten’, maar vindt dat er ‘zonder aanvullend wetenschappelijk/archeologisch bewijs weinig rechtvaardiging is voor de gemeenteprojecten mede te financieren die uitgaan van de aanwezigheid van een Romeins aquaduct op Nijmeegs grondgebied.’ Rekenkamervoorzitter Ad van Ruth: ‘Er is gerede twijfel en we raden de gemeente met klem aan om voorlopig de nodige terughoudendheid te betrachten. De geloofwaardigheid van het Romeinse verhaal in Nijmegen moet niet worden geschaad. In afwachting van nader onderzoek is het gebied van de aardwerken echter wel het beschermen waard.’

In zijn brief aan de Nijmeegse Rekenkamer verwijst Schraven naar een rapport van de Rekenkamer in Venlo, dat in december 2013 onderzoek deed naar de gang van zaken rond een opzienbarende archeologische vondst in die plaats. Een dertiende-eeuwse kelder die in 2004 werd opgegraven, werd door de Venlose stadsarcheoloog Maarten Dolmans onmiddellijk bestempeld als ‘mikwe’, een Joods ritueel badhuis. Het was dus het ‘oudste Joodse gebouw in de Benelux’ en de Joden waren honderd jaar eerder in Venlo dan altijd gedacht, aldus de archeoloog. Op basis van die conclusies bouwde het Limburgs Museum in 2009 een speciale vleugel waarin het ‘mikwe’ werd ondergebracht. Kosten: anderhalf miljoen.

In augustus 2013 onthulde het Nieuw Israëlietisch Weekblad dat andere archeologen van meet af aan zware twijfels hadden over de mikwe-interpretatie. Die twijfels bleken stelselmatig weggemoffeld in de officiële rapporten die aan de Venlose gemeenteraad waren voorgelegd. De Rekenkamer in Venlo oordeelde vernietigend: hier was sprake van pure wetenschappelijke fraude. Op een wetenschappelijk congres eind 2013 werd de genadeklap uitgedeeld: volgens de deskundigen was het ‘mikwe’ géén mikwe.

De vergelijking met de Venlose kwestie gaat ‘ernstig mank’, vindt Jos Bazelmans van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), waar de ROB in is opgegaan. In een ingezonden brief in de Gelderlander, in reactie op een ingezonden brief van Schraven, neemt Bazelmans het op voor zijn werknemer Schut: ‘Zijn uitvoerige, zakelijke, vergelijkende én uitputtende – en daarmee wetenschappelijk integere – bespreking van de gegevens kan in mijn ogen niet anders dan gezien worden dan als een uitnodiging aan andere onderzoekers om met alternatieve verklaringen te komen.’

Die alternatieve verklaringen zijn er vooralsnog niet. Harry van Enckevort is stadsarcheoloog van Nijmegen en zat onder meer in de begeleidingsgroep van het Groesbeekse rapport. Zelf denkt hij dat er aan de noordzijde van de stuwwal, aan de andere kant dan de Groesbeekse, een aquaduct heeft gelopen. Een tweede aquaduct, wel te verstaan. Want het Groesbeekse aquaduct acht ook Van Enckevort ‘voor de hand liggend, vanwege alle circumstantial evidence. Maar bewijzen kunnen we het inderdaad niet.’

Bij de manier waarop het onderzoek is gedaan heeft hij ‘wél vraagtekens,’ vertelt hij. ‘Er is alleen een verticale doorsnee van het tracé gemaakt, maar er zijn nooit opgravingen geweest in de sleuven zelf’. Geen wonder dus, wil hij maar zeggen, dat er nergens Romeinse resten zijn gevonden.

De Groesbeekse wethouder Theo Giesbers, de grote gangmaker achter het promoten van het aquaduct, heeft daar een andere verklaring voor: ‘De Romein was er ontzettend precies in om zijn rommel op te ruimen. Er bleef dus gewoon niks achter in het gebied waar het aquaduct is gebouwd.’

Mechteld ten Doesschate, fractievoorzitter van de VVD in de gemeenteraad: ‘Je ziet helemaal niks daar! Een geultje, bladeren en bomen. Wij geloven niet in dit aquaductverhaal. Het kán gewoon niet, als je op het hele traject niets maar dan ook niets aan Romeinse resten vindt. Echt onmogelijk. Maar ja… ze willen gewoon meetellen hè. En het is een toeristenlokkertje. Als je verder niks aan attracties hebt, is zo’n aquaduct natuurlijk wel fijn.’ Als enige stemde haar fractie tegen de aquaductkredieten.

Archeoloog Peter Schut, met wie het allemaal begon, verwijst desgevraagd nadrukkelijk naar het vraagteken in de titel van zijn studie. ‘Ik heb geschreven dat het “aannemelijk” is, maar dat de ultieme bewijslast ontbreekt. Hoe anderen in Groesbeek en Nijmegen met mijn interpretatie omgaan, is hún verantwoordelijkheid,’ zegt hij aan de telefoon. Een dag later stuurt hij nog een uitgebreide mail. ‘Gezien de consequent voorzichtige wijze waarop ik de conclusies heb verwoord, lijkt mij het niet juist wanneer deze nuance wordt weggelaten,’ schrijft Schut. ‘Hopelijk zal er in de toekomst meer onderzoek komen waardoor definitief duidelijk wordt of het wel of niet een aquaduct betreft.’

Wethouder Giesbers in Groesbeek: ‘Tuurlijk, het kei- en knoerharde bewijs is er niet. Maar ik vind het al met al een logisch verhaal van integere wetenschappers en ik geloof er nog steeds in. En dat we geen Romeinse helm hebben gevonden, jammer, maar het is niet anders.’

UPDATE SARGASSO, 21 juni

Het Nijmeegse college van B&W heeft inmiddels gereageerd op de brief van de Rekenkamer. Die reactie komt er – vrij vertaald – op neer: ‘Beste Rekenkamer, leuke brief, maar we doen er niks mee. Volgens ons is er wel degelijk sprake van een Romeins aquaduct en dat zullen we ook gewoon blijven uitventen.’ Het college zegt het ‘te betreuren dat de Rekenkamer vergaande conclusies verbindt aan een beperkt oriënterend bronnenonderzoek.’

Ook de Nijmeegse archeoloog Paul Kessener, nauw betrokken bij het ‘in de markt zetten’ van het Romeinse aquaduct, heeft van zich laten horen. In een brief aan de gemeenteraden van Nijmegen en Groesbeek, betoogt hij dat ‘de Rekenkamer onvoldoende zo niet onjuiste gronden aanvoert om haar stelling te onderbouwen.’ De ‘contra-indicaties zijn niet valide’ en het was passend geweest om een grondig onderzoek met externe deskundigen te verrichten zoals dat in Venlo rond het mikwe was gebeurd, aldus Kessener.

De fracties van CDA en D66 hebben gevraagd om de aquaduct-kwestie nader te bespreken. Dat staat gepland voor 25 juni.

Deze reportage verscheen eerder in de Groene Amsterdammer.