Adaptatie: noodzakelijk, maar ingewikkeld

Het Akkoord van Parijs is vooral bekend vanwege de afspraak om de mondiale opwarming te beperken tot ruim onder de twee graden. Mitigatie dus, in klimaatterminologie. Maar er zijn ook afspraken gemaakt over adaptatie: maatregelen om de schade, risico’s en kwetsbaarheid die het gevolg zijn van klimaatverandering te beperken. Dergelijke maatregelen zijn hoe dan ook nodig: het klimaaat verandert al en dat heeft gevolgen waar we op in zullen moeten spelen. Dat ‘Parijs’ ook de nodige afspraken bevat over adaptatie is minder bekend. Artikel 7 uit het akkoord gaat helemaal over dat onderwerp en het begint zo:

Parties hereby establish the global goal on adaptation of enhancing adaptive capacity, strengthening resilience and reducing vulnerability to climate change, with a view to contributing to sustainable development and ensuring an adequate adaptation response in the context of the temperature goal referred to in Article 2.

Er is onder meer vastgelegd dat er elke vijf jaar een inventarisatie moet worden gemaakt van de voortgang van adaptatie op wereldschaal. Een groep wetenschappers presenteerde vorige maand in een artikel in Nature Climate Change een voorstel voor een systematiek om die voortgang te kunnen bepalen.

Lokale verschillen

Klimaatverandering kent een veelheid aan veroorzakers en gevolgen, wat van adaptatie een complexe aangelegenheid maakt. Daarom moeten adaptatie-maatregelen heel zorgvuldig worden gepland. Gebeurt dat niet, dan zouden maatregelen meer kwaad dan goed kunnen doen. Een oplossing voor het ene probleem, zou andere problemen kunnen verergeren. Ook zijn er lokale verschillen: wat op de ene plek op aarde werkt, zou elders juist averechts uit kunnen vallen. En niet alle gevolgen of risico’s van klimaatverandering zijn even goed voorspelbaar. Bovendien is klimaatadaptatie een doorlopend proces, zolang het klimaat in hoog tempo blijft veranderen. Maatregelen kunnen al snel ontoereikend blijken als er onvoldoende rekening wordt gehouden met veranderingen die nog in de pijplijn zitten.

Gevolgen van maatregelen zijn zelden alleen maar positief of negatief, volgens de onderzoekers. Wil je de balans opmaken van wat er op het gebied van adaptatie is gebeurd, dan kun je genomen maatregelen niet simpelweg beoordelen als geslaagd of mislukt. Je zult van alle maatregelen zowel de positieve als de negatieve kanten mee moeten wegen. Daarvoor probeert het artikel een aanzet te geven.

Complicaties

Het artikel illustreert ook dat er nogal wat complicaties op de loer liggen bij adaptatie. En dat sommige typen maatregelen meer risico’s met zich meebrengen dan andere. Op basaal niveau is dat eenvoudig te begrijpen. Een voorbeeld van dicht bij huis: de polder. Het is bekend dat zowel neerslag als droogte extremer worden in een warmer klimaat. Mogelijke problemen door extreme neerslag zou je dan misschien kunnen voorkomen door het waterpeil in een polder te verlagen, maar in een droge zomer kom je daarmee alleen maar meer in de problemen. En dat is nog maar een deel van het verhaal. Want verlaging van de waterstand heeft ook gevolgen voor de natuur. En de bodem klinkt meer in, wat op langere termijn problematisch kan worden. Veen oxideert sneller bij een lage waterstand, waardoor er CO₂ vrijkomt die bijdraagt aan verdere opwarming van het klimaat. En in sommige gebieden kan zout zeewater binnendringen bij een lage grondwaterstand, zeker als de zeespiegel verder stijgt. In Nederland hebben we dan nog de luxe van veel kundige ingenieurs, slimme wetenschappers en (hopelijk) verstandige bestuurders die samen goede oplossingen uit kunnen dokteren. Als dat het enige probleem was waar we mee te maken hebben, dan zouden we daar ongetwijfeld wel uitkomen. Ook financieel, want op dat gebied zitten wij ook best goed. Toch is het oplossen van een kwestie als deze zelfs in een welvarend land al best lastig, vanwege de botsende belangen..

Zoom je uit naar de hele wereld, dan zie je honderden of misschien wel duizenden van dit soort complexe problemen. De toename van neerslag en van droogte is dan ook nog eens een van de meest voorspelbare gevolgen van klimaatverandering. Er zijn nog weinig wetenschappelijke publicaties waarin oplossingen voor die problemen worden geëvalueerd. Maar uit wat er wel is onderzocht ontstaat toch het beeld dat sommige vormen van adaptatie risicovoller zijn dan andere.

Risico’s

Adaptatiemaatregelen zouden volgens het artikel beoordeeld moeten worden op risico’s op systeemniveau, onder meer:

• Ecosystemen en ecosyteemdiensten: het effect op de kwaliteit van de natuur op zich (bescherming van biodiversiteit en kwetsbare natuurtypen) en de manieren waarop de natuur ten dienste staat van de economie en het menselijk welzijn.
• Het klimaatsysteem: sommige maatregelen leiden tot extra uitstoot van broeikasgassen, andere kunnen juist helpen om de hoeveelheid van die gassen in de atmosfeer te verlagen.
• Sociale systemen: economie, gezondheid, veiligheid, enzovoort.

Een tweede categorie beoordelingscriteria heeft te maken met ongelijkheid, vooral van kwetsbare groepen: lage inkomens, vrouwen, etnische groepen in een achterstandspositie.

Het onderzoek vindt grote verschillen tussen diverse soorten adaptatie-opties. Dat betekent niet dat sommige typen maatregelen altijd slecht zijn: uiteindelijk hangt het altijd van een specifieke (lokale of regionale) situatie af wat er wel of niet werkt. Bij beleidsbeslissingen zou dus altijd een brede afweging gemaakt moeten worden van de voor- en nadelen. Om het anders te zeggen: adaptatie omvat veel meer dan pleisters plakken waar het pijn doet. De veranderingen die plaatsvinden zijn te veelomvattend om ze als een verzameling losstaande problemen te zien.

Waterbouwers

Voor waterbouwers, Neêrlands trots, vallen deze evaluaties niet zo gunstig uit. Infrastructurele maatregelen, zoals een harde kustverdediging, scoren vrij slecht. Eigenlijk komen zulke maatregelen vaak wel neer op pleisters plakken. Ze houden een bestaande situatie in stand door die beter te beschermen, in plaats van hem werkelijk aan te passen aan veranderende omstandigheden. Bovendien zijn er vaak nadelige ecologische gevolgen. En soms kan een betere bescherming op de ene plek de risico’s elders juist vergroten. Dat probleem kan zich ook voordoen bij projecten voor waterbeheer en irrigatie, zeker in gebieden waar water schaars is, zoals het stroomgebied van de Nijl. Verzekeringen zijn een andere maatregelen die slecht scoort. Onder meer omdat ze niet voor iedereen toegankelijk zijn. De armste bevolkingsgroepen kunnen ze simpelweg niet betalen en in heel kwetsbare gebieden kunnen risico’s onverzekerbaar worden. En wanneer risico’s wel verzekerbaar zijn kan dat aanleiding zijn om investeringen in andere, betere aanpassingen uit te stellen of achterwege te laten.

Voedselverspilling

Vermindering van voedselverspilling en veranderingen in het voedselsysteem horen bij de meest positief beoordeelde typen adaptatie. Het mes snijdt hier vaak aan twee kanten: een aanpassing aan klimaatverandering kan samengaan met een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen. En er zijn andere positieve gevolgen mogelijk: een gezonder voedingspatroon, of een beter inkomen voor arme boeren, bijvoorbeeld. Het verminderen van druk op en herstel van ecosystemen haalt ook een hoge score. Ook hier zijn mogelijkheden om adaptatie en mitigatie te combineren. Vooral in grote natuurgebieden moet wel rekening worden gehouden met belangen van bewoners: vaak arme en soms inheemse bevolkingsgroepen. Maar adaptatie kan ook werkgelegenheid opleveren voor die groepen, en het biedt een kans om gebruik te maken van hun kennis van het gebied.

De beoordelingen betekenen zeker niet dat sommige vormen van adaptatie per definitie slecht zijn en andere goed. Een harde kustverdediging kan soms een prima optie zijn, wanneer die doordacht wordt ontworpen. En verzekeringen kun soms wel degelijk verlichting bieden. Sociale vangnetten worden in het onderzoek positief beoordeeld, omdat ze kwetsbare groepen door een moeilijke tijd kunnen helpen, maar ze kunnen ook afhankelijkheid en machtsongelijkheid versterken. De kernboodschap is dat geen enkele adaptatie-optie alleen maar positieve, of alleen maar negatieve gevolgen heeft. Meer informatie, waaronder een uitgebreider overzicht van de beoordeling van types adaptatie, is te vinden bij Carbon Brief, in een gastbijdrage van de auteurs van het artikel in Nature Climate Change.

[overgenomen van Klimaatverandering]