Een grote mate van ongelijkheid is niet alleen problematisch vanwege negatieve effecten op de kwaliteit van leven van velen, maar ook omdat het immoreel is.
In de Groene Amsterdammer ziet filosoof Sjaak Koenis enkele problemen in de huidige discussie en verontwaardiging over ongelijkheid. Koenis vindt het vaak onduidelijk wat nu precies het probleem van ongelijkheid is. In navolging van filosoof Harry Frankfurt stelt hij dat “gelijkheid op zich geen morele waarde heeft” en ongelijkheid op zich dus niet immoreel is. Het zou belangrijker zijn om te voorkomen dat mensen te weinig hebben (deprivatie) en dat anderen te veel hebben (hebzucht).
Als de ander (bij het streven naar gelijkheid) de maat levert, worden doelen volgens Frankfurt niet meer met het oog op eigen behoeften en omstandigheden van mensen beoordeeld, hetgeen afleidt van wat mensen zelf van belang vinden.
Natuurlijk moeten pogingen om de ongelijkheid te verkleinen niet afleiden van de verplichting om ervoor te zorgen dat iedereen genoeg heeft. Ervoor zorgen dat iedereen een waardig bestaan heeft moet prioriteit zijn. Theoretisch klinkt het nog wel redelijk, maar is er een realistische situatie denkbaar waarin de deprivatie van velen niet samenhangt met de hebzucht van anderen? Als het een samenhangt met het ander, maakt dat ongelijkheid dan niet per definitie immoreel?
Pogingen tot rechtvaardiging
Laten we vooropstellen dat pleiten voor minder ongelijkheid nooit betekent dat iedereen gelijk moet zijn. We hebben het dus over de mate waarin ongelijkheid nog rechtvaardig is. Ongelijkheden worden in onze samenleving op allerlei manieren gerechtvaardigd. Sommige rechtvaardigingen snijden misschien hout, maar veel rechtvaardigingen zijn verkapte pogingen om verworven privileges te beschermen. Vermogensongelijkheid is bijvoorbeeld niet goed te rechtvaardigen. Vermogen groeit door geld te hebben, je hoeft er zelf niets voor te doen. Je erft het, krijgt het in de schoenen geworpen. Je had de mazzel om een huis te kunnen kopen en het wordt vanzelf meer waard.
Ongelijkheid in salaris wordt op allerlei manieren gerechtvaardigd, al dan niet terecht: je krijgt een hoger salaris omdat je meer verantwoordelijkheid of risico’s draagt, omdat je langer naar school bent gegaan dus compensatie verdient voor de jaren dat je niet kon werken, je moet meer kunnen of weten dan mensen die een lager salaris krijgen. Het argument dat mensen met een hoger salaris harder werken loopt wel spaak: 40 uur in de week fysieke arbeid doen lijkt me (minstens) even ‘hard werken’ als 40 uur achter een pc dingen doen (en van beide kan je lichaam kapot gaan).
Ongelijkheid in salaris is voor een groot deel gebaseerd op ongelijkheid in opleidingsniveau. Je opleidingsniveau hangt af van of je praktisch of theoretisch goed kunt leren en daarnaast van omstandigheden op school zoals de kwaliteit van de docenten en van de thuissituatie. Sommige mensen zullen zeggen dat ongelijkheid het gevolg is van verschil in inzet, maar ik ga ervan uit dat de meeste mensen nieuwsgierig zijn en floreren onder de juiste omstandigheden. Als dat niet zo is, als iemands hersenen nou eenmaal niet zo werken, kun je dat iemand echt aanrekenen?
Wie is belangrijker?
Samengevat: ongelijkheid komt voor een groot (het grootste?) deel voort uit zaken waar een individu weinig of niks aan kan doen. En toch vinden we het gerechtvaardigd dat iemand met werk op mbo-niveau minder salaris krijgt dan iemand met werk op academisch niveau. Is het omdat academisch geschoolden belangrijker werk doen? Niet per se. Misschien valt dat te zeggen voor ministers of artsen. Maar een samenleving zonder vuilnismannen is er slechter aan toe dan een samenleving zonder bankiers.
Dat vuilnismannen onmisbaar zijn is een bekend gegeven. Het is ook tekenend voor de immoraliteit van ongelijkheid. Want ik vraag me vaak af of mensen die een grote mate van ongelijkheid prima vinden voldoende beseffen dat wij – en zij – in onze huidige samenlevingsvorm enorm afhankelijk zijn van elkaar. We kunnen niet (comfortabel) leven zonder de inspanningen van vele anderen, onder wie velen met lage salarissen of zelfs zonder salaris. We zijn allemaal afhankelijk van vuilnismannen maar ook van bouwvakkers, loodgieters, artsen, docenten, IT’ers, etc. – en als we een banksysteem onmisbaar of toch wel handig vinden dan zijn ook bankiers onmisbaar. Dan zijn er nog alle mensen die geen betaald werk doen maar wel onmisbaar zijn zoals moeders (en in mindere mate vaders), grootouders en mantelzorgers.
Enorm veel mensen, zeker zij die zelf wat meer salaris krijgen, zijn ook nog eens afhankelijk van bezorgers, schoonmakers, winkelpersoneel, horecamedewerkers, schoonheidsspecialisten, etc. Mensen met geld te besteden willen ook nog iets doen in hun vrije tijd dus zijn ook afhankelijk van kunstenaars, bioscoop- en theatermedewerkers, hoveniers, muzikanten, sportinstructeurs en pretparkmedewerkers. En voor wie nu denkt: ja maar al die mensen moeten dankbaar zijn dat er mensen zijn die meer geld hebben om dat uit te geven, en dat er mensen zijn die risico’s nemen om een bedrijf op te zetten en personeel in dienst te nemen, dan onderschrijft dat mijn punt: we zijn allemaal afhankelijk van elkaar.
Allemaal afhankelijk
Als we allemaal zo afhankelijk zijn van elkaar, allemaal op een bepaalde manier verbonden met vele anderen, zonder wie ons leven misschien minder prettig was of zelfs ronduit vervelend (zelf je afval verwerken), waarom krijgen we dan niet allemaal dezelfde waardering, uitgedrukt in zowel geld als respect? Gegeven die afhankelijkheid van elkaar, gegeven het feit dat zoveel mensen dingen doen die onmisbaar zijn voor anderen om comfortabel te kunnen leven, is het onrechtvaardig dat sommigen veel meer krijgen dan anderen. Zelfs als iedereen genoeg heeft om comfortabel te kunnen leven, dan is het in zo’n afhankelijkheidssysteem onrechtvaardig dat een kleine club mensen veel meer heeft dan een grote groep anderen.
Is er een situatie denkbaar dat de rijkdom van de een niet vergaard is over de ruggen van anderen? In elk geval is dat in de huidige situatie niet zo. Hoge winsten voor bazen worden gemaakt omdat de lonen van werknemers laag worden gehouden. Koenis kan gelijk hebben dat Nederland in de afgelopen decennia in belangrijke opzichten juist ook gelijker is geworden – zie Zwarte Piet en #MeToo – maar dat wil niet zeggen dat we ons dan niet meer druk hoeven te maken over de onderbetaling en uitbuiting van werknemers ter verrijking van de bazen (zie ‘coronaprofiteurs’ Ahold, Randstad en Post NL).
Dat is een gegeven waar mensen zich boos over mogen maken, ongeacht of hun kwaliteit van leven voldoende is of niet. Maar volgens Koenis is boosheid om ongelijkheid soms onterecht omdat die voorkomt uit “minder lofwaardige gevoelens zoals afgunst of rancune.” Afgunst en rancune mogen dan ‘lelijke’ gevoelens zijn, maar ze kunnen wel degelijk logisch en terecht zijn. Het wegzetten van afgunst en rancune als minder lofwaardig is ook een techniek om onvrede de kop in te drukken. Ze zijn de moeite waard om te begrijpen en adresseren, zeker als we weten dat de achterstand van velen het directe gevolg is van uitbuiting. Zoals profiteur Jeff Bezos zei: hij kon met zijn raket de ruimte in dankzij zijn werknemers, die door hem uitgebuit worden. Wie wordt er niet woest van zijn opmerking, omdat het waar is? Wie wenst er niet dat op dat moment de raket het laat afweten?
Reacties (16)
Goeie discussiebijdrage. Twee opmerkingen.
De onderlinge afhankelijkheid die grote ongelijkheid onrechtvaardig maakt is niet evenwichtig. Machtsverschillen maken het mogelijk dat de een de ander uitbuit. Daar zit wat mij betreft de amorele aspect van ongelijkheid. De ander gebruiken om je eigen positie te versterken. En macht is net als financiëel vermogen: hoe meer je hebt, hoe meer je krijgt. En dit wordt nog versterkt door de onderlinge banden van degenen die veel macht hebben. Hoe is het in vredesnaam mogelijk dat alle wetgeving in Nederland nog steeds de rijken bevoordeelt?
De afgunst en rancune die Koenis terecht bekritiseert zie ik als reacties op het individuele niveau. Je bent afgunstig op de buurman die een mooiere auto heeft en je bent rancuneus omdat je een promotie hebt gemist. Een andere reactie, die we uit het verleden kennen, is de collectieve: het bewustzijn dat het collectief binnen de geldende machtsverhoudingen benadeeld wordt en dat alleen een collectieve beweging hier een einde aan kan maken. Die beweging mis ik.
Jammer dat het stukje van Gwen van Eijk te veel geschreven is vanuit een algemeen ongelijkheidsperspectief, terwijl het problematische van de meeste ongelijkheid en rijkdomaccumulatie van de laatste 20 jaar is, dat die voornamelijk neergeslagen is bij de superrijken (1%), die nauwelijks belasting betalen of ontduiken. Rutger Bregman heeft dat een aantal jaren geleden al eens geadresseerd bij het WEF. Nooit meer iets van gehoord, althans in termen van actie of regulering.
Een goede vriend van mij heeft met ‘mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt’ gewerkt, van jongeren tot het volwassen segment (hij heeft me ook geleerd hoe je met twee vingers iemand in bedwang kan houden, goeie move!). Hij – hartstikke links, baardje, antroposoof, etc, vertelde me ook dat er in Nederland ongeveer een kwart miljoen volwassenen zijn, die zich niet laten helpen. Algemeen bekend statistiekje in zijn wereldje. Met die mensen is niks mis – IQ prima in orde en ze zijn niet depressief – maar ze doen niks, willen niks, kunnen niks. Dat wil zeggen: semi-criminele handeltjes aan de zijkant genoeg, maar geen werk. Ze krijgen een uitkering, kopen er bier voor, en gaan dan, gezeten op het krat, in de voordeur van hun huurhuis of caravan zitten en de voorbijlopende vrouwen van commentaar voorzien. Uitkering stopzetten heeft geen enkele zin – loopt de criminaliteit alleen maar van op. Meer geld geven heeft geen enkele zin – loop de criminaliteit niet van af.
Ik ben het eens met de algemene stelling dat een te grote ongelijkheid – zoals die nu al in Nederland bestaat, laten we wel wezen, meest veroorzaakt door erfenissen overigens – slecht is voor een maatschappij. Maar een mens moet de vruchten van zijn arbeid kunnen plukken, zowel qua wat ‘ie wil leren als hoeveel uren per dag hij in zijn werk wil steken, en het zal me toch verdomme niet gaan gebeuren dat ik qua inkomen op 1 lijn gesteld moet gaan worden met uitvreters.
Wat een onzin. Er zijn inderdaad mensen die simpelweg niet goed functioneren op de arbeidsmarkt. En ook een linkse atroposoof met een ringbaardje kan niet van al die mensen precies weten waarom dat zo is. Ik ken er wel enkele die het simpelweg niet voor elkaar krijgen om daar hun plek te vinden. Maar die dan bijvoorbeeld wel weer prima werk doen als mantelzorger. En die helemaal accepteren dat ze dat doen voor niet meer dan een heel schamele bijstandsuitkering. Ik durf te stellen dan sommige van die mensen werk doen dat nuttiger is voor de maatschappij dan wat sommige anderen uitvoeren voor een vet salaris.
Ja. Sterker nog, de de meeste armoede hangt niet samen met welvaart elders. De armoede in de wereld komt niet doordat anderen in de wereld heel rijk zijn. Dat kan je eenvoudig zien door naar de geschiedenis te kijken: vroeger waren álle mensen armer, zowel de armen als de rijken. Vroeger gingen álle mensen eerder dood, zowel de armen als de rijken. Enzovoort.
Er is niet een vaste hoeveelheid van welvaart of gezondheid, waarbij de mensen die er veel van hebben dat noodzakelijkerwijs hebben afgepakt van de mensen die weinig hebben. Door ons gedrag, werk en kennis creëren we die welvaart en gezondheid. Andersom is het ook zo, het is niet zo dat we welvaart en gezondheid automatisch kunnen overdragen van rijk naar arm. Het nettoresultaat kan ook minder zijn dan wat je had, ook al is het gelijker.
De betekenis daarvan is helder: als je het leven van mensen wil verbeteren, kan je beter focussen op het geen je wilt verbeteren zelf dan op de ongelijkheid. Wil je dat mensen altijd toegang hebben tot stromend water? Richt je dan op het aansluiten van mensen op de waterleiding. Wil je dat iedereen in de gelegenheid zou moeten zijn om een superjacht te hebben? Bedenk beleid waarop we dit kunnen regelen.
Uiteindelijk zal er altijd ongelijkheid zijn, omdat mensen verschillend zijn, de omgeving verschillend is en mensen verschillende keuzes maken, verschillende ambities hebben en verschillende zaken belangrijk vinden. Het getuigt van een sterke hubris als je het idee hebt dat je dit wel even voor je medemensen kan invullen.
Geen verband? De geschiedenis van het kolonialisme laat toch duidelijk zien dat de rijkdom van de kolonialisten veel te maken heeft met de uitbuiting van de gekoloniseerden.
Dat zou waar zijn, als gebieden die nooit zijn gekolonialiseerd, nu allemaal havens van welvaart waren. En omgekeerd, als gebieden die ooit kolonien waren, nu allemaal arm waren. Gebieden die jouw stelling tegenspreken, zowel aan de ene kant van dit argument, als aan de andere, zijn er a-plenty (de VS, grote stukken Zuid-Amerika, China, Australie, stukken Afrika, stukken Caraiben, Midden-Azie, etc.
Vergeet Europa niet.
Dit jaar in Nederland zelfs een herdenkingsjaar van een 80 jarige antikoloniale oorlog.
https://geboortevannederland.nl/
Zo simpel kun je het niet maken. Er is ook nog zoiets als binnenlands kolonialisme. De VS zijn een goed voorbeeld.
– Ik maak het niet simpel. Ik stel juist dat de wereld, met betrekking tot de erfenis van kolonialisme, heel erg complex is. Juist omdat ik het idee heb dat het simpele ‘kolonialisme vroeger = armoe nu’ verhaal sommige mensen iets te goed uitkomt.
– Wat in vredesnaam is binnenlands kolonialisme?
Het kolonialisme heeft ontegenzeggelijk veel leed berokkend, net als andere vormen van autoritair bestuur ook nu nog doen. Maar of dat ook betekent dat onze welvaart zoals we die nu hebben daarop is gebaseerd, lijkt me zeer de vraag. Het is toch vooral de wetenschappelijke, economische, sociale en technologische revolutie die verantwoordelijk is voor de ongekende welvaart die we wereldwijd zien (ook in voormalige kolonieën). Kolonisatie is in de geschiedenis eerder de norm dan de uitzondering. Ook in een wereld waarin er geen sprake was van overheersing en slavernij, maar van vriendschappelijke betrekkingen en handel zouden de Britten nog altijd de 19e eeuw hebben gedomineerd en de VS de 20e.
Had ik je eerder al niet eens uitgelegd dat schaarste wel degelijk nog altijd een cruciaal begrip is in de economie? En dat schaarste, ongelijkheid en armoede wel degelijk nogal veel met elkaar te maken hebben?
Natuurlijk is ongelijkheid niet de enige factor die armoede veroorzaakt. Volgens mij heeft ook niemand dat beweerd. In de zin die je citeert staat het woord “samenhangt”, en niet “veroorzaakt”.
Wat heel veel mensen (die zijn opgegroeid in de jaren ’80 met filmpjes op TV van Ethiopische vliegjeskinderen en Do They Know It’s Christmas Time Well tonight thank god it’s them instead of you) zich niet realiseren: dankzij *evil* big-pharma en *evil* big-agro (en goedkope benzine, telefonie en internet btw) is de honger en het leed gaandeweg de wereld aan het verlaten. Die collectieve amnesie van linkse activisten is dubbel-ironisch, aangezien dit soort bedrijven laatst nog collectief op deze site werden benoemd als de bron van alle kwaad door een ‘Groenlinkser uit Nijmegen’ (was het maar een eenling).
Schaf goedkope voertuigen op goedkope brandstof af, leg het internet aan banden, knecht de pharma en agro industrie met rechtszaken, dwing de tekstielwerkgever in den vreemde een Europees minimumloon te betalen, en je moet eens zien hoe snel die Ethiopische vliegjesfilmpjes terug zijn op ons scherm. Dit maal via Spotify.
Stropop. Niemand ontkent dat er vooruitgang is. Het lijk me wel weer nogal simplistisch om te doen alsof dat allemaal aan multinationals te danken is. De wereld zit toch echt een beetje complexer in elkaar. Misschien zou je daar eens over na moeten denken, in plaats van overdreven simplistische wereldbeelden te verzinnen die je aan anderen toeschrijft.
Gelukkig heb je je gefundeerde argumenten weer klaar staan om mij de oren te wassen (en merk je niet op dat een ander verwijten dat ‘ie complexiteit niet ziet, terwijl je zelf met een enkel woord, ‘multinationals’, het complete bedrijfsleven bij elkaar veegt, wild ironisch is).
Ik reageerde op jou. En jij had het niet over het bedrijfsleven, maar over:
Als jij het zo opschrijft kun je mij moeilijk verwijten dat ik het ook zo lees.