De kracht van ideeën

COLUMN - Soms kunnen gebeurtenissen zo onbegrijpelijk, laag en wreed zijn, dat cynisme op de loer ligt. Mij overkwam dit de laatste weken na de reeks terroristische aanslagen in Frankrijk en Duitsland, racistische uitspraken van de gekozen Amerikaanse presidentskandidaat en de ‘overwinningsspeech’ van Nigel Farage in het Europese parlement. Is dit het begin van het einde van een lange periode van vrede, van onze democratische rechtsstaten? Bevinden we ons in een vergelijkbare situatie als in de 30’er jaren van de vorige eeuw?

De signalen zijn niet vrolijk, maar er is hulp. Ik wil het deze week dan ook graag hebben over twee boeken die mij de laatste weken hebben geïnspireerd: Tolstoj’s meesterwerk Oorlog en vrede *), en het minder bekende Geschichte eines Deutschen van Sebastian Haffner **). Om met het laatste boek te beginnen, dit is een verslag van het leven in Duitsland in de periode van 1914 tot 1933. Haffner woonde en studeerde in Berlijn, waar hij de opkomst van de Nazi’s van dichtbij meemaakte. In 1938 emigreerde hij naar Engeland waar hij, nog voordat de Tweede Wereldoorlog begon, zijn herinneringen aan deze jaren opschreef. De manier waarop hij de dagelijkse toenemende Nazi-onderdrukking beschrijft, is beklemmend maar zeker voor ons, in deze verwarrende en gevaarlijke tijden, heel waardevol. Haffner laat ons zien hoe de maatschappij langzaam, in hele kleine stapjes doorlopend verandert, tot er op een gegeven moment geen weg terug meer is.

Zo’n 90 jaar voordat Haffner zijn ervaringen over de machtsovername door de Nazi’s documenteerde, schreef Tolstoj al over dit fenomeen. Volgens Tolstoj verloopt de beweging van de mensheid, die voortvloeit uit ontelbare wilsuitingen, niet schoksgewijs maar continu. Geschiedkunde neemt eenheden uit de geschiedenis, en probeert deze vervolgens te analyseren. Maar omdat de beweging nu juist continu is en elke eenheid willekeurig is gekozen, kan iedere historische conclusie worden betwist door het kiezen van een andere eenheid.

Precies dit laat ook Haffner zien. Het Nazi-regime kwam langzaam, sluipend op, er was geen begin, en zoals we nu zien ook geen einde. De haat tegen de joden bloeide niet zomaar op, het was en is nog steeds diepgeworteld in de Europese samenlevingen. Neurenberg was niet toevallig Hitler’s favoriete stad, het antisemitisme is hier al eeuwenoud. Op 16 november 1349 werden alle Neurenbergse joden vermoord, met toestemming van Karel IV. De reden van deze massamoord: hun huizen moesten plaats maken voor een vergroting van het marktplein en Karel IV, de officiële beschermheer van de joden, had geld nodig. Toch heeft dit alleen kunnen gebeuren vanwege de al bestaande jaloezie en haat tegen de joodse medebewoners.

De Duitsers waren in de 30’er jaren van de vorige eeuw moreel in een erbarmelijke toestand. Na de verloren Eerste Wereldoorlog waren de mensen arm en bang, en de vernedering van het Verdrag van Versailles had de haat tegen de geallieerden aangewakkerd. Angst, werkloosheid en armoede dreven de Duitsers in de armen van de Nazi’s, en de dagelijks groeiende onderdrukking die hierop volgde leidde tot de collectieve ‘Nervenzusammenbruch’ van 1933. Na de verkiezingsoverwinning van Hitler in maart van dat jaar werden honderdduizenden Duitsers lid van de Nazipartij. ‘Mitprügeln, um nicht zu den Geprügelten zu gehören’ , schrijft Haffner over deze beslissende dagen.

Gaan we dit weer beleven, of is er wat veranderd? Paul Mason waarschuwt in de Guardian dat mensen nu meer dan toen gewend zijn aan geweld, een stelling die ik in twijfel trek. De Eerste Wereldoorlog was intens wreed en eiste een enorm hoge tol aan doden en gruwelijk verwonde en verminkte soldaten. Maar Mason merkt ook op dat de mensen nu hoger opgeleid zijn dan toen, en dat we universele mensenrechten hebben. Hij put zijn hoop uit deze twee verworvendheden.

Staat ons een populistische overname te wachten? Zowel Tolstoj als Haffner beschrijven dat een omwenteling van dit formaat niet de beslissing is van een of meerdere personen, dat het geen losstaande gebeurtenis is, maar dat in de geschiedenis alles continu verloopt en samenhangt. Een dergelijke grote omwenteling kan alleen tot stand komen als de burgers actief en overtuigd meedoen. Een goed voorbeeld hiervan is de massabeweging tijdens de recente militaire staatsgreep in Turkije. Hiermee hebben de Turken zelf Erdogan in het zadel gehouden.

Er is steun voor Trump, voor Le Pen, voor Hofer, voor Wilders en noem ze maar op. Maar die steun is niet universeel, de populistische ideeën worden niet gedragen door de meerderheid van de bevolkingen. De Britten zijn in een niet belangrijk geacht referendum in de populistische ophitserij gestonken, en moeten zich nu al in allerlei bochten wringen om de schade zoveel mogelijk te beperken. Nadat de Britse Eurocommissaris Jonathan Hill direct na het Brexit-referendum in een moment van paniek aftrad, is er gisteren een nieuwe kandidaat voorgesteld. De Britten willen toch graag aan tafel blijven als het gaat om het bestrijden van terrorisme en het voorkomen van radicalisering. Kennelijk zien ze in dat ze dit soort problematiek beter samen dan alleen kunnen aanpakken.

Terug naar Tolstoj en Haffner. Zij leren ons wijze lessen, en geven ons ook hoop. We glijden langzaam af, maar we kunnen en mogen de huidige tijd niet één-op-één vergelijken met de 30’er jaren. De betere opleiding gaat ons helpen, net als de hoge mate van globalisering en onderlinge afhankelijkheid. Laten we ook vertrouwen houden in de mensenrechten, en hopen dat deze waarden de laatste decennia zijn ingeslopen, in ieder geval in onze westerse samenlevingen. Verder: laten we boeken blijven lezen als die van Haffner en Tolstoj, leren van hun ervaringen en deze kennis verbreiden. Want uiteindelijk is de pen sterker dan het zwaard, en bepalen ideeën de koers van de geschiedenis. Populisten weten dit als geen ander.

*) Leo N. Tolstoj, Oorlog en vrede, Uitgeverij G.A. van Oorschot, 2006.

**) Sebastian Haffner, Geschichte eines Deutschen. Die Erinnerungen 1914-1933, Pantheon Verlag, 2014.