Hoe krachtig en stilistisch prachtig Joris Luyendijk zijn woede over de aanvallen op de NPO en het wegbezuinigen van Zomergasten ook uit, er valt het nodige op af te dingen.
Onder de kop Zomergasten weg? Alleen vanwege pestbezuinigingen schrijft Joris Luyendijk in NRC in een prachtige stijl zijn ongenoegen van zich af over het opheffen van het programma per 2027. Het is volgens hem een coup van rechts om een fantastisch programma, dat van groot belang is voor de cultuur en democratie, de nek om te draaien. Evenzeer voor de hele bezuiniging op de NPO.
Lubach sneuvelde al bij de NPO. Bij RTL voelt het programma bepaald niet als een vis in het water. De VPRO en NPO boden, vermoed ik, een passender omgeving voor Lubach. Cultuur telt. Dat is moeilijk in cijfers uit te drukken. Te veel bezuinigen op de publieke omroep tast onmiskenbaar de cultuur aan, maar het is moeilijk hard te maken wat ‘te veel’ is. De NPO zelf zou dat, inclusief transparantie over kosten per programma, beter moeten doen.
Democratisch onmisbaar of elitair vermaak?
Dat brengt ons op een bijzonder argument van Luyendijk: “Degenen die in dit land de moeilijke beslissingen moeten nemen, hebben niet alleen goede informatie nodig, maar ook verrassende inzichten, bespiegeling en vertraging. Hier is Zomergasten voor…Kunstenaars, wetenschappers, denkers en onderzoekers bereiken met hun werk doorgaans enkele tienduizenden bezoekers of lezers. Impact maak je door op de publieke omroep over je werk te vertellen.”
‘Wat elitair’ is een te gemakkelijk etiket op dit argument, maar ook onnodig. Zijn bewering houdt domweg geen stand. Het medialandschap, niet enkel de weekendkranten van NRC (met New York Times!), Volkskrant, AD, Telegraaf en regionale titels, maar ook opinie-uitgaven, 1Vandaag, RTL Nieuws, Nieuwsuur en uitstekende online nieuwsbrieven (om nog niet te spreken over iets als boeken), bieden bij elkaar veel rijkere informatie – en verrassende inzichten, bespiegeling en wellicht zelfs ‘vertraging’ - dan de verhalen en fragmenten van de Zomergasten.
Laten we eerlijk en nuchter zijn: Zomergasten is een doorgaans fijn programma, maar voornamelijk amusement voor ‘zevenvinkers’ (term van Luyendijk zelf). Daar moet ruimte voor zijn op de treurbuis (van Gerrit Komrij), en hoe dan ook heeft de omgeving van de publieke omroep een culturele toegevoegde waarde.
Kosten en kijkcijfers van Zomergasten
Volgens betrouwbare bronnen kostte het programma de VPRO in 2025 900.000 euro. Dat is veel, vooral een gevolg van dure rechten voor tv-fragmenten. Echter, het behelst zes afleveringen van drie uur, wat op 50.000 euro per uur komt. Dat is gemiddeld voor de NPO. Ter vergelijking: een Vpro-uitzending van het geschrapte Tegenlicht van 50 minuten kostte 75.000 euro.
Echter, het aantal kijkers daalde gestaag. De kijkcijfers van Zomergasten in deze tabel hebben Dwarka Berloth en collega’s van het Nationaal Media Onderzoek bereidwillig verzameld, voor willekeurig opgegeven jaren (de rest doe ik nog een keer). De researchafdeling van NPO zegt dat er per uitzending 30.000 uitgesteld-kijkers via de app bijkwamen. De namen van gasten heb ik eraan toegevoegd vanuit een mooie lijst op Wikipedia. De presentatoren waren Thomas Erdbrink (2016), Janine Abbring (2017, deed ook het uitstekende Wintergasten), variërende presentatoren in plaats van Theo Maassen (2024) en Griet Op De Beeck (2025).
In de jaren 2000 en begin 2010 haalden veel afleveringen 700.000 tot 1.000.000 kijkers, met een uitschieter voor Youp van 1,3 miljoen. Mark Rutte en Eberhard van der Laan waren goed voor ongeveer 1 miljoen live kijkers. Nadien zakte het gemiddelde naar een half miljoen of minder. In het seizoen 2024 werd zelf bericht over een kijkcijfernachtmerrie voor Zomergasten.
Khader, Bokma, Kuper en Crutzen
De schurende prachtuitzending met Sakir Khader, door Luyendijk zelf geïnterviewd, bracht het dieptepunt met gemiddeld 150.000 live kijkers. Maar de even recalcitrante en onderhoudende Pierre Bokma haalde daarop het drievoudige. In 2025 steeg de kijkdichtheid gemiddeld weer, met kwalitatief als hoogtepunt Simon Kuper en dieptepunt Eva Crutzen.
Welke uitzendingen van Zomergasten voldeden aan de hoge kwalificaties die Luyendijk eraan toekent? (Overigens zeggen uitgestelde kijkcijfers nog meer over kwaliteit dan de live cijfers. De eerste zijn op aanbevelingen op grond van kwaliteit gebaseerd, live kijken meer op verwachtingen.)
De redactie was bezig met herijking van Zomergasten toen de bijl viel. De NPO-leiding doet suggesties, de omroepen beslissen. In dit geval namen de VPRO-hoofdredactie en directie het besluit. De redactie stond buitenspel. Eerder verhaalde in dit marathoninterview documentairemaker Roel van Broekhoven hoe de VPRO - die hij verruilt voor RTL - van een dominante ‘makersomroep’ tot een ‘bureaucratie’ werd. De omroep telde begin 2025 237 ‘programmagebonden’ en 146 overige functies.
De druk op de creativiteit en het karakter van de VPRO is echter mede de ‘schuld’ van bezuinigingen. Analyse van de gedeponeerde jaarverslagen van afgelopen jaren leert over toenemende druk van de omroep om te voldoen aan criteria van kijkcijfers van de NPO. De omzet van 73 miljoen in 2023 daalde naar 69,5 miljoen in 2024, een gevolg van minder ‘geplaatste’ programma’s door NPO. Voor 2025 werd een tekort van bijna 6 ton voorzien.
Zevenvinkers en witte wijn
Zouden kijkers niet bij Videoland van RTL voortaan moeten kunnen betalen voor Zomergasten (en Lubach)? Het heeft geen pas te zeggen dat ze dan op zondagavonden maar ‘wat minder witte wijn moeten slurpen’, maar cijfers bieden ondersteuning: 150.000 euro per uitzending met 300.000 kijkers betekent 50 cent per uitzending per kijker. Voor een heel seizoen 3 euro, nog geen half flesje wijn. Dan moeten programma’s wel ‘on-demand’ worden aangeboden (net als krantenartikelen trouwens), een schone taak voor de nieuwe eigenaar van RTL, DPG Media.
De VPRO zou wellicht zelf bijdragen kunnen verzamelen voor behoud van programma’s, op een Substack-achtige wijze. Zomergasten en de VPRO horen bij het publieke bestel dat we moeten kunnen koesteren, maar het programma onmisbaar verklaren voor “degenen die in dit land de moeilijke beslissingen moeten nemen” is wel creatief verzonnen maar onzinnig.
Eventueel kan John de Mol met Talpa Zomergasten overnemen. Kan hij de democratie dienen met een tegenwicht voor het radicaal-rechtse Vandaag Inside. En vooruit, mag Linda Zomergasten presenteren. Als het programma wordt betaald met onderbrekende reclame, hebben wij fans de tijd om tussendoor even wijn bij te schenken.
[overgenomen van Netkwesties); screenshot: Sana Valiulina in Zomergasten met Jelle Brandt Corstius, juli 2024)
