RECENSIE - Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn in Nederland -zoals bekend- veel Joden afgevoerd en omgekomen. In Denemarken niet. Bo Lidegaard probeert in zijn nieuwe boek het verschil te verklaren.
In Denemarken woonden in 1940 ongeveer 6000 Joden. Tijdens de “vreedzame bezetting” in de Tweede Wereldoorlog wisten die vrijwel geheel te ontkomen naar het neutrale Zweden, door een evacuatie met vissersboten over de Sont. Hoe was dit mogelijk? De mythe zegt dat naar het voorbeeld van Koning Christiaan alle Denen een Jodenster droegen, toen de Duitsers dat voor Joden verplicht stelden en dat zulks verwarring schiep bij de Duitsers , waarvan handig gebruik is gemaakt. Maar zo is het niet helemaal gegaan, volgens Bo Lidegaard in zijn boek “Landgenoten”, recent verschenen bij Balans.
Hannah Arendt noemde de houding van het Deense volk en zijn regering uniek.
De bestudering van deze houding zou men voor alle studenten in de politieke wetenschappen verplicht gesteld willen zien: hier valt namelijk te leren welk een geweldige kracht er is gelegen in het geweldloze verzet tegen een tegenstander die over veelvoudig superieure machtsmiddelen beschikt. (H. Arendt, p.286)
Dat is niet onjuist, maar het beeld is toch genuanceerder, zo blijkt uit het verhaal van Lidegaard. Er werd door Denen wel gesaboteerd, terwijl de bezettingsmacht van de Duitsers zeer beperkt was. Dus helemaal geweldloos waren de Denen niet en de tegenstander had slechts beperkte macht paraat. Maar het is niet ten onrechte dat wij een collectief schuldbesef cultiveren, omdat er zoveel Nederlandse Joden zijn afgevoerd en omgekomen. Hoe kon het verschil met Denemarken ontstaan?
Politieke verschillen
Een belangrijke factor is de omvang van de ‘Judenfrage’ geweest: uit de bijlage van de Wannsee-conferentie blijkt dat de Duitsers rekenden met 5600 Deense Joden, 160.800 Nederlandse en 43.000 Belgische. Het aantal Duitse Joden bedroeg 131.800. Het is een verschrikkelijke vergelijking, maar de aantallen suggereren dat getalsmatig de Judenfrage in Denemarken niet zoveel voorstelde, in Nederland wel.
Lidegaard spreekt uitvoerig over de politieke situatie en de rol van de koning. Het was een verschil van betekenis dat Denemarken “vreedzaam bezet” werd. Er is niet gevochten en Denemarken werd door de Duitsers gezien als “modelprotectoraat”. Maar er werd wel gesaboteerd, dus een dreiging van een roeriger bezetting die veel militairen zou vergen, was er steeds voor de Duitsers. Van belang was de beperkte inspanning in bestuurlijke zin: slechts 89 Duitse ambtenaren, waar in Nederland 1596 nodig waren en 22.000 in Frankrijk. (Lidegaard, p.46) Die vreedzame bezetting betekende ook dat de militaire inzet van Duitsland zeer beperkt was en bleef. Die beperking leek voor de Duitsers, zeker toen de oorlog vorderde, van groot belang.
De vreedzame bezetting hield ook in dat er een vorm van politieke samenwerking ontstond: minister Scavenius onderhandelde met de Duitsers, gelijk onze ” burgemeester in oorlogstijd”, met ruggegraat maar ook in het volle besef dat een confrontatie met de Duitsers slecht zou uitpakken, voor de Deense samenleving, maar voor de Joodse burgers in het bijzonder. Toen in de loop van de oorlog geen burgerlijke regering meer bestond, werd de vormgeving van een nieuwe door formele nalatigheden gefrustreerd. In een soort informele regering van secretarissen-generaal werd een schijn van legitimiteit bewaard, maar mogelijkheden voor druk of politieke chantage door de Duitsers waren er vrijwel niet.
Natuurlijk gold ook de economische relatie: Denemarken is een landbouwland en leverde circa 10% van de gehele behoefte aan agrarische producten aan het Derde Rijk.
Burgerschap
Maar het zwaarste punt was dat de Denen geen onderscheid maakten tussen verschillende soorten burgers. Koning Christiaan X schreef toen razzia’s dreigden aan de Duitse Beauftragte Best ‘niet alleen uit menselijke bezorgdheid over de burgers van mijn land, maar ook uit angst om de consequenties voor de toekomstige relaties tussen Duitsland en Denemarken, u er met klem op te wijzen dat bijzondere maatregelen met betrekking tot een groep mensen, die al meer dan honderd jaar volledige burgerrechten in dit land geniet, zeer ernstige gevolgen kan hebben.’ (Lidegaard, p.161) In Nederland gold dat principe minder sterk, een koning met autoriteit was niet aanwezig.
Uit de politieke samenwerking ontstonden contacten en mogelijkheden voor de Denen: informatie van belang kwam gemakkelijk tot hen, zelfs over plannen voor razzia’s. Daarover werd dan weer touw getrokken met resultaat, bijvoorbeeld dat de Duitsers instemden met de afspraak alleen aan te kloppen, maar niet met geweld zich toegang tot woningen te verschaffen en die te doorzoeken. De Denen zagen de Joden als burgers en wilden niet dat er verschil werd gemaakt, want dat deden zij zelf ook niet. Maar niet alleen sabotage of burgerlijk activisme speelde een rol, hoewel dat bij de evacuatie met vissersboten van groot belang was.
Duitse twijfels
Ook de Duitsers zelf toonden zich dubbelzinnig of halfhartig. De raadselachtigste figuur is de genoemde Dr. Werner Best. Hij werd in 1948 door een rechtbank ter dood veroordeeld, ondanks ontlastende getuigenissen van Scavenius. In 1949 werd hij in hoger beroep vrijgesproken van de verdenking dat hij de vervolging van de Joden in gang had gezet.
In hoeverre dat waar is, kan ook door het verhaal van Lidegaard niet helemaal worden vastgelegd. Maar feit is dat Best na de deportatie van een beperkt aantal mensen bij Eichmann de wonderlijke afspraak afdwong dat:
– Joden van ouder dan 60 niet meer worden gearresteerd of gedeporteerd;
– halfjoden zullen worden vrijgelaten en teruggebracht;
– de Deense Joden in Theresiënstadt mogen worden bezocht door de Deense Overheid en het Deense Rode Kruis. (Lidegaard, p.410)
Dat is, toen de Holocaust in volle gang was, heel opmerkelijk. Best was een zeer slimme man, die zijn verdediging baseerde op het beeld dat het gematigde Duitse beleid in Denemarken zijn verdienste was. Hij wilde worden erkend ‘als de “goede nazi” en lijkt zich nooit de tegenstrijdigheid van deze aanspraak te hebben gerealiseerd.’ (Lidegaard, p.427) Hij stierf in juni 1989, tijdens een proces tegen hem over de moord op tienduizend Polen.
Het is een verhaal met veel weerhaken in onze actualiteit. In het Nederlands Dagblad werd Arendt aangehaald:
Nazi’s zijn zo principeloos dat ze zelfs hun slechte idealen opzijzetten als ze tegenstand krijgen.
Lidegaard antwoordt:
Zelfs voor de allergrootste misdaad heb je de schijn van legitimiteit nodig, de schijn van samenwerking, met tenminste een deel van de samenleving. (ND, 20 september, 2013)
Een morele autoriteit, een gedeeld burgerschap, geen onderscheid tussen groepen burgers, geen nationalisme, wel patriottisme en een koning met gezag, zoeken naar overeenstemming met de tegenstander, maar ook principes en ruggengraat. Mooi boek.
Bo Lidegaard, “Landgenoten”, Balans, 2013
Reacties (9)
Toch hebben ze hun socialisten met veel plezier uitgeleverd en uitgemoord. Toen vonden de Denen de Duitsers maar wat handig, na de bezetting hebben ze ook onschuldige Duitse Soldaten (dus niet de commandanten) over mijnenvelden laten lopen. Ja ze kunnen er wat van ;).
Veel Denen waren gewoon NAZI’s van de “Eerste orde”, zeg maar net als de eerste Nederlandse NAZI’s. Deze waren niet anti semitisch maar wel Facistisch ingesteld met een leuke haat jegens links. Dat gedoe met rassenhaat kwam pas later om de hoek kijken toen ook het schedelmeten begon.
@1: schedelmeten werd al ruim vóór de tweede wereldoorlog (ik schat al sinds 1880) serieus genomen op de universiteiten.
Dat de Denen hun socialisten “met plezier” hebben uitgeleverd moet u toch onderbouwen.
Het wordt mij uit het stuk niet duidelijk hoe het nu eigenlijk met die joden uit Denemarken is afgelopen. En dat lijkt me toch wel bepalend.
1) De Denen zijn goed betaald voor het overzetten van de joden.
2) De Zweden zelf hebben een dubieuze geschiedenis in WOII.
Dus : wat is er eigenlijk van die joden geworden?
Maar feit is dat Best na de deportatie van een beperkt aantal mensen bij Eichmann de wonderlijke afspraak afdwong dat
Lees over de samenwerking van Eichmann met Ben Gurion’s vertegenwoordiger in Hongarije, Kastner, Ben Hecht, ‘Perfidy’, New York, 1961, en Richard Overy, ‘Interrogations, the Nazi elite in Allied hands, 1945’, London 2001.
Kastner liep zelfs rond in SS uniform.
Het boek van de VS joodse journalist Hecht is gebaseerd op het 1953 Kastner proces in Jerusalem, Overy baseert zich op Neurenberg records.
De werkelijkheid was wat anders dan de gebruikelijke verhaaltjes ons willen doen geloven.
Yitshaq Ben-Ami, ‘Years of wrath, Days of glory Memoirs from the Irgun’, New York, 1982.
Dit boek legt uit hoe tot ver in de tweede wereldoorlog Eichmann joodse transporten over de Donau naar Israel toestond.
Dat stopte pas nadat zo’n schip op de Zwarte Zee explodeerde, en met man en muis verging.
Nooit is vastgesteld wie die explosie veroorzaakte, Britten staan hoog op de verdachtenlijst.
@3: Dat staat in de eerste zin van het artikel: Ze zijn bijna allemaal ontkomen naar Zweden. Wat er daar met ze gebeurde kun je op Wikipedia vinden. En dat goed betaald valt trouwens ook wel mee, zeker als je bedenkt dat de prijs grotendeels door Denen is opgebracht. Overigens heeft ook de overgrote meerderheid van het kleine groepje Deense joden dat wel gedeporteerd werd de oorlog overleefd, dankzij Deense diplomatie en voedselhulp.
Overigens is een vergelijking tussen Denemarken en Nederland erg moeilijk te trekken, simpelweg door het aantal joden dat er destijds leefde. Als je vanuit de andere richting rekent, heeft Nederland een aanmerkelijk betere prestatie geleverd, door zo’n 24.000 joden uit Duitse handen te houden en dat zonder dat er een veilig neutraal land op minder dan 10km varen te wachten lag.
@1: beetje wonderlijke reactie, maar het is inderdaad zo dat de communisten niet echt leuk behandeld zijn. Ik heb het weggelaten, omdat communistenvrees vrij gebruikelijk was, zeker als je poogde met de Duitsers te pacteren. Schedel meten lijkt me off topic.
@3: vrijwel alle Joden zijn ontsnapt en hebben de oorlog overleefd en de terugkeer uit Theresienstadt was ook heel aardig. Hoeveel informatie wil je er over hebben?
Het boek vertelt ook over de lotgevallen van enkele families en heeft boeiende aantekeningen uit dagboeken, b.v. over de ontvangst in Zweden. Dat heb ik maar weggelaten, omdat ik het politieke aspect het boeiendst vind.
@5 en @6: dank. Ik heb veel gelezen over de betalingen voor de overtocht, maar vind er weinig van. Soms bleef het bij een enkele overtocht omdat de schipper niet terug durfde, soms ook werd er geschoten door de beperkte kustwacht van de Duitsers. Dat vissers geld vroegen, vind ik niet zo vreemd. Lees Presser over de vergoedingen die Nederlandse Joden aan boeren betaalden.
Ik ben het wel eens met je kanttekening bij de vergelijking: elke historische vergelijking gaat mank. De systematische vervolging hier was misschien veel bedreigender dan die in Denemarken.
Maar dan kom je ook bij de Joodse Raad, het gebrek aan civil courage van veel Nederlanders, enzovoort.
Lidegaard vindt de manier waarop de Deense burger zijn Joodse medeburger gelijk behandeld wilde zien als opmerkelijk. Dat ben ik, gezien het verhaal wel eens.
Het type bezetting is, denk ik, inderdaad een belangrijk verschil tussen Nederland en Denemarken. Wat daar natuurlijk aanzienlijk aan heeft bijgedragen is het feit dat de Nederlandse regering het land was ontvlucht, wat de Duitsers welhaast dwong tot het installeren van een meer substantieel regime, in plaats van het land ook te behandelen als (model)protectoraat.
Als je deze redenering een beetje volgt, dan kom je al snel uit bij de vreselijk moeilijke discussie over de beste handelswijze in dit soort gevallen: weigeren samen te werken of functioneren als burgemeester in oorlogstijd. Laten we zeggen dat ik blij ben dat ik nog nooit met zo’n ingrijpend dilemma te maken heb gehad.
In sommige biografieën over Denemarken zou staan dat van de 6000 joden er, ongeacht of Werner Best e.a. velen geholpen hebben om naar Zweden te ontkomen, toch nog 500 joden werden gearresteerd waarvan er 100 WO II niet overleefden. Hun doodsoorzaak zou meer komen door natuurlijke wijze of door verwaarlozingen. In finland werden er door de nazi’s ongeveer 11 joden opgepakt waarvan er 9 werden vermoord in Auschwitz. En in Bulgarije werden de 50.000 joden niet gedeporteerd maar de 11.000 Griekse, Joegoslavische en Bulgaarse joden die zich bevonden in Macedonië en Thrachië (bezet door Bulgarije in WO II) wel én helaas met hulp van de Bulgaren! Zij werden aan de Duitsers overgeleverd en door hen vrijwel allemaal vergast in Treblinka!
Bovenal vindt ik het zelfs schandalig om te weten dat de 102.000 Nederlandse joden (die omkwamen tijdens de Holocaust) niet alleen maar door de Duitsers werden opgepakt maar ook grotendeels door collaboraterende Nederlandse politieagenten, ambtenaren, de Joodse Raad en later nog gedeporteerd door Nederlands spoorwegpersoneel! Geen enkele politicus of lid van het Koninklijk Huis heeft dit ooit in het openbaar bekend gemaakt. Koningin Wilhelmina wilde, zover bekend, voor de Duitse inval in 1940 geen joden in haar achtertuin hebben en die moesten toen maar naar Kamp Westerbork worden gestuurd dat door Nederlanders werd gebouwd!
Dat bovendien 25.000 Nederlanders én 6000 Denen lid waren van de Waffen-SS werd helaas evenmin vermeld maar de nazi’s zagen vooral de Denen als een Germaans broedervolk. De laatstgenoemden proberen zich tegenwoordig wel hygenisch schoon te houden maar geestelijk is toch iets moeilijker, net zoals Pontius Pilatus zijn handen letterlijk in onschuld wilde wassen maar dat figuurlijk niet kon!