Oekraïne vreest dictatuur

ANALYSE - De rellen in Oekraïne gaan langzaam de kant van een volksopstand op, schrijft B. Schuiling, die in Kiev woont.

Oekraïne is verdeeld in vrijwel alles. Het oosten is voornamelijk etnisch Russisch, het westen heeft een geschiedenis als onderdeel van Europa. Het oosten heeft zware industrie en is economisch  afhankelijk van Rusland. Het westen wordt gezien als het culturele Oekraïne, waar Oekraïns de voornaamste taal is en waar meer met Europa gehandeld wordt.

Kiev is een van de grootste Europese outsourcing-steden met meer dan 80.000 banen, maar in overheidsgebouwen is een computer zeldzaam. De ene helft van het land leeft met een been in de Sovjettijd, terwijl de andere helft vergroeit is met de smartphone en winkelt in megamalls.

Eind november weigerde de regering om een Europees associatieverdrag te tekenen tegen de zin van een meerderheid van de bevolking, die vervolgens begonnen is met grootschalige demonstraties.  De demonstraties werden bekend onder de naam ‘Euromaidan’. De keuze voor Europa is meer een verstandshuwelijk dan ‘echte liefde’. De andere keuze is het Rusland van Poetin: een corrupt land met een kleine rijke elite die er niet voor terugdeinst critici om te brengen en waar democratie toneelspel is. Wat de Oekraïner hoopt van Europa is verlossing van de corruptie (en macht van de oligarchen), democratie en modernisering van het land.

Tot zo ver het bekende riedeltje. 

EuroMaidan

Euromaidan, genoemd naar het plein van de onafhankelijkheid, is een wonderlijke plek. Het is een samenkomst van iedereen die de huidige regering weg wil hebben, om wat voor reden dan ook. Ultra-nationalisten (extreem-rechts voor Europa), socialisten, veteranen, pensionado’s, studenten. Groepen die op zijn minst weinig met elkaar hebben of elkaar normaal zouden bestrijden. Er is een eigen ordedienst, een eigen bestuur en zelfs een eigen afvaldienst. Vanaf het podium treden bands op of spreken mensen de menigte toe: van Europese parlementsleden tot Europees songfestivalwinnares Ruslana, die vrijwel elke nacht zingend de moed erin houdt. Wonderlijk is dat er ondanks de kennelijke wetteloosheid nauwelijks iets is gebeurd. Onder het plein ligt een groot winkelcentrum en metrostation, maar plunderen bijvoorbeeld is niet eens een optie geweest. Zelfs de ruiten van het stadhuis zijn vervangen door activisten nadat deze waren gesneuveld in schermutselingen met de politie. Het Nederlandse equivalent zou een maandenlange bezetting van de Dam en omgeving zijn, terwijl de Bijenkorf gewoon als normaal open is.

De reactie op het politiegeweld van 30 november vorig jaar was opmerkelijk. Feitelijk was ‘Euromaidan’ na een week van protest wel afgelopen. Het Europese verdrag was uitgesteld en hoogstens enkele honderden mensen waren nog op straat ’s avonds. Daar heeft de regering haar hand overspeelt door deze met geweld proberen te verwijderen om ‘de kerstboom’ neer te kunnen zetten. Het resultaat was ongeveer dertig gewonden, iets waar in menig Europese demonstratie toch de hand niet voor omgedraaid wordt, maar het sloeg in als een bom. Het politiegeweld doet denken aan de donkere Sovjettijd (en buurland Wit-Rusland ) en het gevolg was een spontane demonstratie (10.000 mensen) en een half miljoen mensen op 1 december die op 1 december het Maidanplein opnieuw bezetten.

Mediaoorlog 

De terugtrekking van de regering uit het Europa-akkoord is onderdeel van veel speculatie. Voorafgaand aan de week van de terugtrekking, en de protesten, zijn een groot aantal mediabedrijven (waaronder Forbes Ukraine) overgenomen door oligarchen loyaal aan de regering. Dat doet vermoeden dat de beweging naar Rusland doelbewust was. De regering kenmerkt zich verder door passiviteit, ontkennen van de eigen verantwoordelijkheid maar op de achtergrond welgericht agressief optreden.

Het is bekend (en officieel natuurlijk ontkend) dat er relschoppers worden ingehuurd om de activisten in een kwaad daglicht te stellen. Dat wordt vervolgens overgenomen door de televisie in Oekraïne, maar belangrijker: ook in Rusland. De regeringspartij heeft een aantal tegendemonstraties georganiseerd die vooral werden bezocht door mensen die tegen betaling werden ‘ingebust’ vanuit het oosten van het land.

Het Kremlin speelt een zeer actieve rol in het verspreiden van propaganda om aan te tonen hoe barbaars deze ‘Europese’ Oekraïners zijn in vergelijking met het fatsoen van het moederland. Helaas nemen Europese media ( NRC bijvoorbeeld) graag nieuws over van bronnen als ‘Russia Today’, die direct door het Kremlin worden gefinancierd.

Recentelijk zijn er op vrijwel dagelijkse basis diverse journalisten aangevallen, ontvoerd, geslagen en zijn kantoren van niet-loyale media aangevallen door politie en ‘mannen in het zwart’. Ook worden diverse nieuwssites regelmatig ge-DDOSt. Onder andere het Engelstalige Kyivpost, dat draait bij het Nederlandse Leaseweb, stelt slachtoffer te zijn van aanvallen uit Rusland.

Nieuwe wet

Sinds deze week is er een nieuwe wet van kracht, bijgenaamd ‘de wet op de dictatuur’, die het verbiedt om met meer dan vijf auto’s achter elkaar te rijden, demonstreren feitelijk verbiedt en zelfs celstraf zet op Facebook-updates. Een zeer vaag en breed gedefinieerd artikel over ‘opruiing’ geeft risico op vijftien jaar cel. Voor velen is er geen weg terug, want als de regering aan de macht blijft en deze wet in stand houdt, vrezen velen jaren gevangenisstraf op dubieuze gronden. De rechterlijke macht is nog altijd een farce en geheel in de zak van de machthebber.

Geweld en doden

Afgelopen zondag is de situatie volledig uit de hand gelopen. Hoe komt dat? Ten eerste is er zeer grote onvrede over de nieuwe wet die de regering ‘carte blanche’ geeft om iedereen op te pakken en vast te zetten zonder proces. Maar er ook ongenoegen over de opstelling van de oppositie, die tot op het bot verdeeld is, en de leiders van Euromaidan. Teveel praten en roepen, zonder dat er iets gebeurt, klonk het de laatste weken overal. Janoekovich negeert elke oproep tot overleg, wat Euromaidan feitelijk tandeloos heeft gemaakt. Door deze frustratie is er een voedingsbodem ontstaan voor radicalisme die vooral extreem-rechtse groeperingen gebruiken om de politie te lijf te gaan.

Voorlopig lijkt er alleen maar escalatie in het vooruitzicht. De regering weigert elke handreiking en de politie schiet met rubber – en scherp – op zowel relschoppers, journalisten en willekeurige voorbijgangers. Het levert voor de media de sensatie op waar het op drijft.

Scheuring of burgeroorlog?

In de berichtgeving van de buitenlandse media merk ik dat het niet hebben van goed ingevoerde journalisten ter plaatse (bezuinigingen?) zich wreekt. Niet alleen door Russia Today aan te merken als neutrale bron of korte berichten over the nemen van AP, maar ook het verhaal dat neergezet wordt. Door de complexe, snel veranderende situatie (dit artikel is een hele summiere, volstrekt niet volledige samenvatting) en waan van de dag is het kennelijk lastig om een goed beeld neer te zetten. De meeste verslaggevers worden eens in de zoveel tijd overgevlogen uit Rusland, maar dat is nauwelijks genoeg om in de dagelijkse realiteit van Oekraïne te verplaatsen.

In de media is er nog steeds sprake van ‘rellen’ en ‘demonstraties’ terwijl in Oekraïne de term volksopstand steeds dichterbij komt. Klitschko (oud-boxer, een van de oppositieleiders) waarschuwt al voor een burgeroorlog. In westelijke steden als L’viv en Ivano Frankivsk zijn legerkazernes geblokkeerd en gerucht wil dat het leger dat aanmoedigt (in het westen) omdat ze niet willen optreden. De burgemeester van L’viv heeft meerdere keren gezegd dat indien troepen of politie elders uit het land de stad binnenkomen deze niet alleen door de demonstranten maar door de volledige stad er weer uitgegooid zullen worden. Feitelijk heeft deze regering geen gezag of macht meer in het Westelijk deel van Oekraïne, terwijl in oostelijke steden als Donetsk en Kharkiv er geen demonstratie mogelijk is omdat elke demonstrant direct wordt gemolesteerd.

Ondertussen glijdt het land steeds verder af richting chaos, alhoewel daar in het dagelijks leven niet altijd wat van te merken is. De grootste vrees is ‘Belarus’, dictatuur dus.

En Europa? Europa kijkt opnieuw toe hoe een land aan haar grenzen richting burgeroorlog gaat en zoekt passende Oranje kleding uit voor het Heineken House in Sotsji.