Leve het polytheïstisch atheïsme

Een klassieke opvatting onder moderne ongelovigen is dat de mate van verlichting omgekeerd evenredig is aan aan het aantal goden dat in een samenleving wordt aanbeden. Ooit waren de mensen polytheïsten, daarna werden ze katholiek (drie goden plus een hele santenkraam), daarna protestant (één God) en tot slot werd ook  die laatste God nog afgeschaft. Van veel naar drie naar één naar nul: opgeruimd staat netjes.

Er is een probleem met die redenering, een probleem waarop klassieke gelovigen wel wijzen, maar meestal zonder resultaat: we kunnen niet zonder geloof in een of meer goden, ook als we die God rede noemen, of markt, of economie. We weten weinig of niets echt zeker weten. Wie kan er zeggen dat hij met zijn beperkte verstand echt kan begrijpen hoe alles (alles (alles)) werkt? Dat we uiteindelijk altijd moeten vertrouwen – dat we uiteindelijk iets moeten geloven om niet ten onder te gaan in de volkomen chaos van het absolute onbekende. Atheïsme bestaat in die zin niet, of het staat gelijk aan een waanzinnig neerstorten in het kolkende onbekende. Iedereen heeft structuur nodig en grijpt daarom naar iets onbekends – iedereen die niet ten onder wil gaan is in die zin theïst.

Ik ben het in één ding eens met de moderne opvatting: we moeten af van het monotheïsme.

Maar dat betekent niet dat we het moeten vervangen door een ander wereldbeeld dat zich voordoet als atheïstisch, maar even dwingend is als de andere monotheïstische godsdiensten. Wat mij beter lijkt: een terugkeer naar het polytheïsme, een wereld waarin men het recht heeft zijn eigen tempel in te richten voor zijn eigen god, en zelfs af en toe andermans god mag eren. Waarin wordt erkend dat de wereld uit verschillende sferen bestaat die op verschillende wijze kunnen worden bediend. Dat de wereld zo complex is dat hij niet vanuit een gezichtspunt te begrijpen valt.

Ik geloof in de rede. Ik ben buitenkerkelijk, ik ben op geen enkele wijze een ietsist. Ik denk dat de rede de beste manier is om kennis te verwerven, om grip te krijgen op de werkelijkheid. Nee, dat denk ik niet. Dat geloof ik. Het lijkt me het beste geloof dat er voorhanden is (bijvoorbeeld om de reden die Popper daarvoor ooit aanvoerde: een morele reden, je aanvaardt de volle verantwoordelijkheid voor je daden). Tegelijk zie ik in dat er geen rationele reden aan te voeren waarom we de wereld rationeel zouden kunnen begrijpen hoe en waarom.

Ik geloof in de natuurwetten, ik geloof dat de moderne natuurkunde de beste benadering geeft van vragen over het ontstaan van het heelal, en de evolutietheorie de beste verklaring voor het ontstaan van het leven op aarde. Ik zou echter niet durven beweren dat ik zeker weet dat die visie juist is. Het lijkt me de beste die voorhanden is.

Wat mij bijzonder tegen de borst stuit bij sommige moderne atheïsten als Richard Dawkins is de overtuiging dat we eigenlijk wel zo’n beetje weten hoe alles ‘echt’ in elkaar zit, dat ons wereldbeeld niets ‘bovennatuurlijks’ nodig heeft, enz. Zij denken dat er slechts een manier is waarop de werkelijkheid kunnen kennen: zij zijn monotheïstisch atheïstisch. Ik geloof daarentegen dat andere gezichtspunten soms precies even juist kunnen zijn als de mijne: ik ben polytheïstisch atheïstisch.

Het polytheïsme is een zoveel prettiger levensovertuiging en uiteindelijk zoveel realistischer. Er is niet één God tot wie je je kunt wenden (door te bidden of natuurkunde te studeren), zodat Die ervoor kan zorgen dat uiteindelijk alles goed komt. Er zijn er talloos velen. Als je net vrede hebt gemaakt met de een, krijg je daarom ruzie met de ander. Wanneer je door de ene godin bent verleid, krijg je heibel met haar echtgenoot. Je kunt uiteindelijk nergens zeker van zijn, je nergens mee verzoenen. Zo zit de wereld in elkaar.

Het is de gemiddelde lezer van Sargasso allicht ontgaan, maar er woedt momenteel een interessante discussie in het Reformatorisch Dagblad. Ruard Ganzevoort van GroenLinks verklaarde zaterdag in die krant dat de SGP zou te weinig ruimte bieden aan andersdenkenden en daarom een gevaar zou zijn voor de samenleving. Gisteren reageerde dr. P. de Vries (‘hersteld hervormd predikant te Boven-Hardinxveld’) daar op een verstandige manier op:

Mensen mogen blijkbaar anders denken dan GroenLinks, maar het moet niet al te anders zijn en op bepaalde terreinen moet hun denken zonder meer gelijk zijn aan dat van GroenLinks.

De Vries wijst er vervolgens op dat deze opvatting ervoor zorgt dat er van overheidsdienaars (onderwijzers, ambtenaren) wordt geacht dat ze ‘neutraal’ zijn, maar dat die neutraliteit feitelijk een geloofsovertuiging inhoudt – wat hij het seculiere liberalisme noemt (vreemde term, maar enfin).

Ik denk dat hij gelijk heeft. Mijn eigen favoriete geloof ligt veel dichter bij dat van GroenLinks dan dat van dr. P. de Vries, maar ik zie die opvatting niet per se als neutraal. Onze samenleving zou niet gegrondvest moeten zijn op één monotheïstische levensovertuiging (de rede is onze god).

Het zal niet makkelijk zijn. De westerse wereld is het polytheïsme verleerd. Ik ben er ook niet voor om Wodan en Zeus nieuw leven in te blazen, of Shiva het journaal te laten openen. In plaats daarvan moet er ruimte zijn voor een andere levensovertuiging: een atheïsme dat de andere geloofsovertuigingen niet wil vervangen omdat het zich als superieur beschouwt, maar dat ze naast zich duldt en als evenwaardig beschouwt.