Wanneer mag/moet de overheid gegevens over afkomst gebruiken?

Over etnisch profileren door de Belastingdienst, #Marokkanen en meer oversterfte door COVID-19 onder mensen met een migratie-achtergrond

Nadat bekend werd dat de Belastingdienst tussen 2012 en 2015 burgers op basis van hun tweede nationaliteit selecteerde voor extra controle, betoogde Sylvana Simons dat “het gebruik van etnische gegevens moet worden verboden voor alle overheidsinstanties”. Twee weken eerder vroeg het Landelijk Platform Slavernij (LPS) het RIVM juist om gegevens over corona-besmettingen en -sterfgevallen uit te splitsen naar etniciteit en nationaliteit (en sociaaleconomische status), omdat “mensen van Afrikaanse afkomst vanwege institutioneel racisme slechtere medische behandeling zouden kunnen krijgen”. Twee tegenovergestelde verzoeken dus, hoewel het Platform hetzelfde beoogde als Simons die in haar betoog ook opriep om het racisme bij alle overheidsinstanties en gemeentelijke voorzieningen te onderzoeken.

Het zijn de zoveelste aanleidingen voor de overheid om beter na te denken over wanneer en met welk doel de overheid data over afkomst mag of moet verzamelen en gebruiken. Cijfers over de gevolgen van corona uitgesplist naar afkomst hebben we inderdaad, zoals het LPS verzocht, wél nodig. In de VS en het VK is al gebleken dat onder Afro-Amerikanen en Britse zwarte Afrikanen en Pakistani’s de sterftecijfers zo’n 2,5 keer hoger zijn dan onder de witte populatie.

Oversterfte

Het CBS kwam vrijdag dan eindelijk met een analyse van oversterfte door het coronavirus waarbij inwoners met een ‘Westerse en niet-Westerse migratieachtergrond’ werden vergeleken met inwoners met een ‘Nederlandse achtergrond’. De relatieve oversterfte bleek in de eerste zes weken van de corona-epidemie inderdaad hoger te zijn onder inwoners met een migratieachtergrond. De NOS koos voor de optimistische invalshoek, namelijk dat bleek dat de verschillen hier minder groot zijn dan in andere westerse landen zoals bijvoorbeeld de VS en het VK. Dat zal voor een deel te verklaren zijn uit de toegankelijkheid van goede zorg in Nederland, maar dat betekent natuurlijk niet dat we dan uitgepraat zijn. Voor zulk onderzoek zijn data over afkomst dus nodig, misschien wel tot in meer detail dan nu beschikbaar is – dat zal mede in overleg met de groepen waarover het gaat moeten worden bekeken.

Bovendien blijven nog een hoop vragen onbeantwoord. Om een voorbeeld te noemen: in Nederland gaan mensen met een niet-witte huidskleur van de ‘derde generatie’ op in de categorie inwoners met Nederlandse achtergrond. De categorieën naar ‘achtergrond’ die het CBS hanteert volstaan dus niet echt als het doeleinde is om eventuele discriminatie of racisme bij toegang tot de gezondheidszorg te meten. In de VS en VK is het gebruikelijk om gegevens over etniciteit te verzamelen door aan mensen zelf te vragen hoe zij zich identificeren (iets dat de European Commission against Racism and Intolerance (ECRI) al in 2013 aanbeval (pdf) aan de Nederlandse overheid maar waar nog geen gehoor aan wordt gegeven). Verder nam de relatieve oversterfte onder Nederlanders met een ‘niet-Westerse migratie-achtergrond’ toe in die eerste zes weken van de coronacrisis, dus de vraag is hoe zich dat verder heeft ontwikkeld en nog zal ontwikkelen. En dan hebben we het nog niet eens gehad over eventuele ongelijkheden in besmettingen en ziekteverschijnselen.

#Marokkanen

Ongeveer gelijktijdig gebeurde er nog iets anders dat relevant is voor de discussie over het gebruik van gegevens over afkomst door de overheid. Naar aanleiding van Arnon Grunbergs 4 mei-lezing was #Marokkanen dagenlang trending op Twitter en met regelmaat zag ik CBS-grafieken over criminaliteit uitgesplitst naar afkomst voorbijkomen. Zoals helaas vaak als het over ‘Marokkanen’ gaat in het publieke debat, worden zulke cijfers – die je kunt vinden op de CBS-site of in WODC-rapporten – door mensen gebruikt om een punt te maken over waarom ‘we moeten kunnen zeggen’ dat ‘Marokkanen’ een ‘probleemgroep’ zouden zijn.

Het is een goed voorbeeld van wanneer de overheid juist terughoudend moet zijn met het verzamelen en gebruiken van cijfers over herkomst (zie daarover op Sargasso ook hier, hier en hier). Niet voor niets verzochten belangengroepen voor Nederlanders met een Caribische, Marokkaanse en Turkse achtergrond de overheid vorig jaar om hun stigmatiserende communicatie over criminaliteit en herkomst aan te passen. Maar voor onderzoek naar etnisch profileren kan het registreren van etniciteit van burgers weer wél noodzakelijk zijn.

Een integere overheid kan helder uitleggen en verantwoorden wanneer en waarom gegevens over herkomst van burgers verzameld moeten worden, zodat we niet hoeven te vervallen in een discussie over ‘nooit’ versus ‘altijd’ gegevens bijhouden. In sommige gevallen is het verzamelen en gebruik van gegevens over afkomst cruciaal om discriminatie, racisme en ongelijkheden in beeld te brengen, zoals nu in de coronacrisis, maar de nieuwste onthulling over etnisch profileren door de Belastingdienst maakt duidelijk dat het in andere gevallen meer schade aanricht dan goeddoet.