ANALYSE - De afgelopen weken is David Van Reybrouck niet weg te denken uit de nationale media. Onder meer in Buitenhof, de Correspondent, de Volkskrant en Trouw kaart hij terecht een aantal problemen aan met het functioneren van de representatieve democratie. Armen Hakhverdian en Van Reybrouck discussiëren elders over de vraag of die problemen zich inderdaad uiten in een structurele vertrouwenscrisis.
Evenzo interessant als het vertrouwensvraagstuk is de prikkelende oplossing die Van Reybrouck aandraagt. Hij stelt meermalen dat loting van politieke functies democratischer is dan verkiezingen, omdat kiezers momenteel alleen kunnen stemmen op professionele politici met ‘geld, diploma’s of connecties.’ Door loten zou ‘het onderscheid tussen bestuurders en bestuurden verval[len].’
Loten is niet democratischer dan verkiezingen, en kan zelfs afbreuk zou kunnen doen aan de democratie.
Legitimiteit gebaseerd op kans betekent minder burgerinspraak
De legitimiteit van de ingelote bestuurder is volledig gebaseerd op het principe van kans: de bestuurder had net zo goed u of ik kunnen zijn. Dit betekent echter ook dat de inhoudelijke voorkeuren van alle andere burgers buitenspel staan. Van Reybrouck stelt in Trouw dat ‘het verlangen naar inspraak groeit.’ maar dat burgers ‘pas na vier jaar weer politici kiezen die vervolgens verlamd zijn door de kieskoorts en niets durven te doen.’
Loting lost het eerste deel van het probleem niet op: juist in het geval van een loterij wordt de gewone burger gedwongen om langs de kant toe te kijken, op die paar ingelote burgers na. In elk systeem met loting zouden verkiezingen (en daarmee de individuen die samen een bevolking vormen) minder belangrijk worden.
Loting zou wel het mogelijke probleem oplossen van door verkiezingsangst verlamde politici. Inderdaad zouden bestuurders weten dat hun beleid geen gevolgen heeft voor hun kans om opnieuw verkozen te worden. Dit argument heeft echter geen betrekking op het democratisch gehalte van het proces, maar alles met de efficiëntie (daadkracht) van het bestuur.
Bovendien heeft die verkiezingsangst ook een tuchtigende werking op politici. Alleen al door ingekapseld eigenbelang zullen gekozen politici nooit te ver afwijken van de burgers door wie zij verkozen zijn. En anders bestaat altijd nog de mogelijkheid van vrije toegang van nieuwe partijen. Beide mechanismen in dit Schumpeteriaanse model van democratie worden ondermijnd door loting.
Het statistische argument: Kleine steekproeven wijken snel af van de populatie
Bovendien is er een statistisch argument tegen loting. De wetten van kansberekening laten zien dat de ingelote burger-bestuurders hoogstwaarschijnlijk niet representatief zijn voor de hele bevolking. Net zoals het gemiddelde van vijf dobbelstenen bij Yahtzee vaak fors afwijkt van het gemiddelde van de “populatie van een oneindig aantal dobbelsteenworpen” (namelijk 3,5), zo zullen ook door loting geselecteerde bestuurders snel afwijken van de bevolking. De ingelote bestuurdersgroep spreekt en besluit dan niet “zoals” de bevolking maar louter “in plaats van” de bevolking. Het vergt weinig inbeeldingsvermogen om te zien hoe dit soort procedures snel leidt tot groepen burgers die zich niet vertegenwoordigd voelen of besluiten die indruisen tegen de mening van de bevolking zonder dat die daar vooraf of achteraf invloed op heeft gehad.
Dit probleem is met name urgent wanneer de wetgevende, controlerende, of zelfs uitvoerende machten klein zijn. In publieke opinie-onderzoek wordt meestal een kansensteekproef verwacht van minstens 1000 of 1500 respondenten om te generaliseren naar de hele volwassen Nederlandse bevolking; zou een besturend orgaan dan met minder kunnen doen? Zelfs met een Derde Kamer van 150 door loting geselecteerde parlementariërs kan eenvoudig fors afwijken van de bevolking in zijn geheel. Als zo’n Derde Kamer maar lang genoeg bestaat, loopt die kans vanzelf op tot 1.
De keuze om passief te blijven is ook een democratisch recht
Het is misschien een vreemd idee, maar een groot deel van de bevolking is niet bijster geïnteresseerd in de politiek, en heeft ook geen enorme behoefte om zich er dagelijks uitvoerig mee bezig te houden. Jazeker, we willen de mogelijkheid hebben om in te grijpen als dat voor ons van belang is, en we vinden ook dat politici meer zouden moeten luisteren naar ‘het’ volk. Maar dat betekent niet dat iedereen de interesse en de bereidheid heeft om zich zo intensief met het bestuur bezig te moeten houden.
Als onderzoek naar politieke participatie één ding heeft aangetoond, is het wel dat politieke participatie één van vele activiteiten is die mensen willen ondernemen, en bepaald niet de belangrijkste. De meeste kiezers zijn wel een sociaal dier, maar geen politiek dier (zoals Aristoteles’ classificatie vaak fout wordt vertaald). We kiezen liever voor een rol als burger-nachtwaker: alleen actief als het nodig is om in te grijpen.
Het figuur linksboven (op basis van de European Values Survey in Nederland uit 2008) toont hoe belangrijk Nederlanders de politiek vinden. Het antwoord is: niet zo heel erg, althans, niet in vergelijking met andere zaken in hun leven. Het figuur rechtsboven laat zien hoe groot de groepen zijn die politiek zowel onbelangrijk als oninteressant vinden. Dat is samen 29% van de bevolking. Van degenen die politiek wel belangrijk èn interessant vinden, is bovendien nog een groot deel inactief: 13% vindt politiek blijkbaar ook weer niet zò belangrijk en interessant dat ze actief worden.
Hoe dan ook zou een selectie van bestuurders door loting een verregaande inbreuk zijn op de burgerrechten van de ingelote burgers. Zelfs als er een prachtige beloning en baangarantie tegenover staan, hebben burgers het niet voor het kiezen of zij zichzelf (en hun familie) willen blootstellen aan de krachten die omgaan in de politiek, zoals lobby-praktijken en controle door media. May the odds ever be in your favour.
Dit derde probleem is op te lossen als de loting alleen worden gehouden onder burgers die zich vrijwillig aanmelden voor de loterij. Maar zo’n procedure zou de twee eerdergenoemde problemen alleen maar versterken: de legitimiteit van stemmen namens ons komt nog verder te vervallen, en de ingelote groep zal nog sterker afwijken van de hele bevolking. Immers, burgerparticipatie is gebruikelijker onder linkse en onder radicalere burgers dan onder rechtse en gematigde burgers.
Dit artikel van Tom van der Meer verscheen eerder op Stuk Rood Vlees.
Reacties (19)
Bestuurders (ministers, staatssecretarissen, wethouders) en volksvertegenwoordigers (Tweede Kamer, gemeenteraden) worden in dit verhaal op een hoop gegooid. Maar een minister hoeft geen verkiezingsangst te hebben, zijn partij in de Tweede Kamer wel.
Voor een Eerste Kamer lijkt mij een loterij wel aardig. Dan kunnen maatschappelijke organisaties bij toerbeurt toezicht houden.
Wat leuk, mijn idee uit 2008 is geland. https://sargasso.nl/tijd-voor-een-echte-revolutie-van-het-politieke-stelsel/
Ik wist wel dat ik mijn tijd ver vooruit was :-)
random loten zou juist moeten, en geen beroeps politici meer, 1 of 2x 4 jaar max, plus persoonlijke aansprakelijkheid herintroduceren in enigerlei vorm
Tja in de huidige situatie is er nog nooit sprake geweest van enige vorm van democratie dus loting kan niet anders dan een goed alternatief zijn. Slechter en ondemocratischer dan nu (alle graaibaantjes gaan naar leden van de gevestigde politieke partijen, burgemeester, commissaris van de koning, raad van state etc. etc.) is absoluut niet mogelijk.
@2: leuk toch!
@2: Het idee is van Aristoteles, dus dat valt wel mee.
Deze column is geschreven vanuit het radicale uitgangspunt dat je het ene systeem zou moeten/kunnen vervangen door het andere. De vraag of er ook tussenvormen denkbaar zijn komt niet aan bod.
Feit is dat de huidige “democratie” ten onder dreigt te gaan aan een ernstige vorm van inteelt.
@4:
Hier komt Keur met een formidabel probleem aanzetten. We hebben een formele (stembus)Democratie die in een verdorven politieke cultuur heeft geresulteerd. Bij ons, en elders. Neem Berlusconi.
Als dat crescendo zo gaat, nl. dat Democratie structureel – vide exemplarische typen als Rehwinkel, Roest, Dales, Spekman en noem maar ad infinitum op – onvermijdelijk op corruptie uitloopt, moet aan alternatieve wijzen van Goed Bestuur van een land kunnen worden gedacht. Een Koning, Kolonels, Oligarchen, filosofen aan de macht, een Muilezel op de troon? Zelfs Plato zag het volgens mij niet meer zitten.
Grootscheeps falen van democratie, ondervonden en als mogelijkheid erkend, is het voorstel van een loterij-Gouvernement zo gek nog niet. Deden ze trouwens in het klassiek-democratische Athene ook niet zoiets?
Maar dan gaan ze weer met die Loterij zwendelen. En inderdaad, waar mensen, daar zwendel. Tot in de heiligste plaatsen. Let dus op die plekken en arresteer ze.
Toch maar weer een democratische bestel? Dat heeft mijn persoonlijke voorkeur, maar die van thans hier aan de gang moet een reinigingskuur ondergaan. Want werkelijk waar, ze hebben het te bont gemaakt! Wettelijke dieven, die zweren bij de Rechtsstaat waarin ze hun dagelijks wangedrag en malversaties hebben verankerd, en een zweem van rechtvaardigheid gegeven. De schoften. De stank van die zweem is onduldbaar, doet vomeren en revolteren. Revolutie!
Indachtig het gezegde dat nieuwe bezems schoonvegen, pleit ik daarom voor cyclische afwisseling van soorten van nationaal bestuur. Óm de 40 jaar een ander stelsel aan het Bewind. Nu aan de start lijkt mij een plenipotentiair Kolonelsregime dat Augiusstal Nederland gaat reinigen voor de hand liggend.
Een Apollonische taak die van onderaf gemeten bij de rang van Vlaggenofficiers bijna aansluit.
Het opstel ´Waarom loting geen oplossing is voor democratisch tekort´ eindigt met: ´Loten is niet democratischer dan verkiezingen, en kan zelfs afbreuk zou kunnen doen aan de democratie.´
Hierbij moet ik denken aan Algerije dat eens voor de keus kwam te staan om wat er nog democratisch aan het Algerijnse regime was, via de stembus voorgoed aan dictatoriale Islamgroepen kwijt te raken. Wat moet je als democraat dan doen? Democratisch de democratie opgeven, of haar ondemocratisch redden?
En nu ontstaat de grote theoretische vraag: kan Democratie bestaan zonder alliantie met iets van ondemocratische orde?
Allereerst presenteert auteur het alsof het een alles of niets principe is. Of we loten, of we hebben verkiezingen. In praktijk zijn er natuurlijk veel tussenvormen mogelijk.
Echter, alvorens ons over de oplossing uit te laten, moeten we bekijken of het probleem er echt wel ligt. Is de democratie werkelijk zo erg in een crisis? Ik vind dat maar onzin om dat zo te stellen. Niet de democratie is failliet, maar het publiek. En de politiek volgt simpelweg dat publiek, want dat is nou eenmaal de bedoeling – daar worden ze voor aangenomen. Er komt eenvoudigweg geen klimaatbeleid, om maar eens een voorbeeld te noemen van beleid wat echt hoogstnoodzakelijk is, om de simpele reden dat de gemiddelde Nederlander liever gewoon de kop in het zand steekt en er geen zin in heeft.
In Italie kiest men voor Berlusconi omdat men hoopt dat hij het land net zo omhoog de rijkdom in kan sjoemelen als hij met z’n eigen bedrijven gedaan heeft – en omdat veel Italianen zelf ook gewend zijn aan sjoemelen.
In Nederland is de politiek zo hopeloos verdeeld om de eenvoudige reden dat de bevolking dat is – als twee tegenpolen met elkaar moeten samenwerken krijg je nou eenmaal moeilijk gedoe waar niemand echt mee tevreden is. Dan kun je kankeren, maar men vergeet dat er in zo’n situatie geen enkel beleid mogelijk is waar een meerderheid mee tevreden is.
Kortom: het publiek bestaan uit een kudde verwende schoolkinderen van 10 die allerlei dingen willen die nooit tegelijkertijd te verwezenlijken zijn, en ze worden bestuurd door even verwende schoolkinderen van ook 10 die ook van alles willen dat niet met elkaar verenigbaar is.
Klagen over de politiek is vaak nogal vrijblijvend en makkelijk. Uiteindelijk krijgt ieder volk toch gewoon de regering die het verdient, althans in onze democratieen in het westen. Helaas.
@7: Jeetje mina wat een ongelofelijke hoop blabla. Hier word ik geen wijs uit, en dit noem ik dan ook woordendiarree iets waar je mij gelukkig niet van kunt beschuldigen. Het is toch overduidelijk dat de huidige democratie van geen kanten meer functioneert. Loting zou bovendien mensen die nu niet politiek actief willen zijn maar wel zeer capabel zijn (en totaal niet om macht, status en geld geven!!!) een serieuze kans geven. Ik zeg doen!
Dat het vertrouwen in de democratie sterk afneemt lijkt mij als oorzaak te hebben dat onze politici zich meer door Brussel laten leiden, dan door de eigen kiezers.
Het lijkt volgens mij op de Weimar Republiek, die werd bestuurd door peperdure commissies van buitenlandse bankiers.
Gewone mensen begrijpen niet waarom wij hoge werkloosheid zouden moeten hebben voor het ‘ideaal’ van de Groot Europese Heilstaat.
Ik begrijp dat ook niet.
Kan me van het boek van de politicoloog Bernard Manin (moeilijk leesbaar Engels) nog iets over ‘loting’ herinneren wat mij wel aansprak. Zoals in Venetië. Maar wat was ook al weer de reden dat tijdens de Amerikaanse revolutie dat is afgezworen.? Daar is toen een heftige discussie over geweest. Net zoals bij de Franse, waar men ook niet van loting hield.
Wel de gedeelde vorm. Sommige functies kan je niet aan iedereen zomaar toedelen. Alleen had je voor de loting niet iedereen als kandidaat. Je moest bijvoorbeeld tot een stand behoren, of land of vermogen bezitten. Tegenwoordig zou je opleiding zeggen. Selectie dus aan de poort.
Wellicht is loten uit de gehele bevolking geen goed idee. Misschien is de filter “iedereen die zich aanmeld” en misschien zelfs “iedereen die zich aanmeld en slaagt voor de politieke cursus” wel een goed idee. Die cursus is dan wel weer buitengewoon politiek gevoelig.
Wel pleit ik voor een grondwet wijziging; een constitueel hof. Zodat we in ieder geval dáár zeker van zijn.
Wat nou als we een loting doen én maximaal 2 a 3 herverkiezingen doen voor kamerleden? Dan hou je toch een soort van continuiteit en wat kiezers willen én iedere verkiezen een heel aantal nieuwe gezichten die het landschap veranderen/verbreden of omvergooien.
Bernard Manin The Principles of Representative Government – bedoelde ik, aanvulling op 11.
Ik vind dat er geloot moet worden wie er mag reaguren.
Het kan me niet bommen. Als ze maar capabel en integer zijn diegenen die ingegeloot worden, maar alstublieft geen huishoudschooljuf op economische zaken, geen wetenschapper op binnenlandse zaken, geen landbouweconoom op financiën enzovoort enzovoort.
@15: Och, erger als dat stelletje onbenullen van de PVV kan het toch moeilijk worden.
@15: Wat heb je toch tegen Maria van der Hoeven?
Bij cantonale verkiezingen in Brignolles Frankrijk, gister, kreeg de FN kandidaat 53,6 % van de stemmen.
UMP de rest, de SP kandidaat was in de eerste ronde op de derde plaats geeindigd, en deed dus niet meer mee in dit systeem.
Establishment politici, SP en UMP gezamenlijk, in paniek over dit succes van ‘extreem rechts’.
Men verwacht bij de komende Franse gemeenteraadsverkiezingen een grote opmars van FN.
Wat er extreem aan FN is ontgaat me, FN wil af van EU en van euro, dat is wat velen ondertussen willen.
Als niet D66 en gristenen dit kabinet tegen de wens van de overgrote meerderheid van de Nederlanders overeind hadden gehouden voorzie ik bij ons precies hetzelfde.
Niet iedereen laat zich voortdurend voor gek houden.
De waan van de dag regeert. Dat is duidelijk!