Syriërs: moeite om plek als man te vinden

ACHTERGROND - Jonge Syrische mannelijke vluchtelingen en hun opvattingen over gender- en partnerrollen worden vaak als problematisch, gevaarlijk en onwenselijk beschouwd. Ze zouden afbreuk doen aan de Nederlandse identiteit. Rik Huizinga ontkracht in zijn proefschrift dit negatieve beeld.

Aan mannelijke vluchtelingen afkomstig uit islamitische landen worden vaak mannelijkheidsvormen toebedeeld die haaks zouden staan op denkbeeldige genderrollen en -relaties in Nederland. In sociaal-maatschappelijke debatten lijkt hun genderidentiteit aan de ene kant onverenigbaar met kwetsbaarheid, maar ook wordt betwijfeld of zij tot verandering in staat zijn. Sterker nog, hun veronderstelde mannelijkheid wordt regelmatig geassocieerd met gewelddadigheid en gevaar, en wordt daarom als ongewenst gezien.

Deze mannen worden dikwijls geportretteerd als gelukzoekers, verkrachters of terroristen. Hierdoor wordt het beeld in stand gehouden dat zij een bedreiging voor de Nederlandse samenleving vormen. Dit beeld bepaalt deels wie zij hier kunnen zijn en beperkt de mate waarin zij zelf hun alledaagse leven kunnen organiseren.

Zoektocht naar thuisgevoel

Ik wilde graag begrijpen hoe zij in deze veelal ‘vijandige’ omgeving gevoelens van thuis en verbondenheid proberen te ontwikkelen. Daarvoor interviewde ik 42 Syrische mannelijke vluchtelingen in Noord-Nederland. Uit deze gesprekken blijkt dat wanneer zekerheden en routines abrupt wegvallen, het lastiger is om je ergens thuis en op je plek te voelen. Veel mannen waren op zoek naar herkenning, rust, comfort en veiligheid. Maar dit bleek tegelijkertijd erg moeilijk te vinden.

Velen vluchtten alleen, waarbij sommigen hun partners en familieleden vooruit reisden. Zij hebben veel hachelijke en gevaarlijke momenten meegemaakt tijdens een uitputtende reis over land en zee, waardoor ze in verschillende mate trauma’s opliepen. Ook in de azc’s woonden zij vaak onder erbarmelijke omstandigheden. Vanwege een gebrek aan privacy daar verkeerden zij in een constante staat van alertheid.

Een relatie zorgde voor extra stress. In afwachting van de hereniging met hun gezinsleden verkeerden deze mannen vaak lang in eenzaamheid en onzekerheid. Ook voelden ze een grote verantwoordelijkheid om het toekomstig woonhuis op orde te krijgen, zodat de intrek van hun gezin goed zou verlopen.

Statusverlies en machteloosheid

Een thuisgevoel wordt verder bemoeilijkt doordat veel mannen weinig toekomstperspectief zien. Ze hebben het gevoel stil te staan in Nederland. Velen voelen zich miskend, ondervinden statusverlies en ervaren een gevoel van machteloosheid. In Syrië hebben zij jarenlang gewerkt aan hun opleiding en carrière. In Nederland worden hun diploma’s echter lager ingeschaald en hun professionele competenties onderschat.

Vooral alleenstaande mannen realiseerden zich daarnaast dat er weinig perspectief was op gezinsplanning gezien hun precaire situatie. Tegelijkertijd ervaren zij veel druk van familieleden, vrienden of lokale islamitische gemeenschappen om stappen in hun leven te maken. Dit alles geeft hen het gevoel dat ze niet kunnen voldoen aan maatschappelijke verwachtingen en dat hun mannelijkheid in twijfel wordt getrokken.

Discriminatie en racisme

Daarnaast hebben deze jonge Syriërs te maken met onaangename ervaringen die het persoonlijke domein overstijgen. Velen van hen ervaren discriminatie en racisme in het dagelijks leven, waardoor ze het gevoel krijgen er niet bij te mogen horen. In het ov worden zij bijvoorbeeld vaker gecontroleerd dan anderen en sommige medepassagiers vertikken het om naast hen te zitten.

De jonge Syrische mannen beschrijven hun dagelijkse omgeving daardoor als vijandig. Dit ontmoedigt hen in het zoeken van contact en ze zijn hierdoor geneigd zich vaker terug te trekken. Sommigen besloten hun baard af te scheren, hun kledingstijl aan te passen of erg voorzichtig te zijn met het spreken van Arabisch in de openbare ruimte.

Velen voelen zich miskend vanwege de aannames en stereotypes over hun mannelijkheid. Dit wordt vaak gezien als trots van mannen uit islamitische landen. Hun ervaringen met discriminatie en racisme worden zo afgewimpeld als een persoonlijke aangelegenheid en niet gezien als een probleem van de maatschappij.

Syrische mannelijkheid benadrukken en aanpassen

Om met deze onzekerheden om te gaan, grijpen de jonge gevluchte Syriërs terug op formatieve ervaringen en gebeurtenissen uit hun leven waar zij zich vertrouwd bij voelen. Tegelijkertijd passen zij hun gedrag als man ook aan, afhankelijk van hun verwachtingen en verlangens voor de toekomst. Zo laten zij zien dat zij wel degelijk flexibel kunnen omgaan met genderrollen en relaties. Zij trekken zo het dominante narratief over de mannelijkheid van Syrische mannen twijfel.

Vooral jonge mannen proberen hun mannelijke identiteit te verkennen door aspecten die hen ‘anders’ maken juist te benadrukken. Zij ontmoeten elkaar in groepjes bij de Syrische ‘barbershop’ of de ‘Turkse supermarkt’ waar zij onder elkaar Arabisch spreken. In parkjes maken zij gerechten klaar op de barbecue die hen aan thuis doen denken en op pleinen spelen zij luid Arabische muziek af om hun plek op te eisen. Zij besteden extra aandacht aan hun kledingstijl en de verzorging van hun haar en baard.

Op deze manier ontwrichten zij de heersende conventionele normen en waarden – jullie horen hier niet – en proberen zij hier hun plek als man te vinden.

Andere mannen willen binnen hun gezin graag een goede partner en vader zijn. Zij realiseren zich dat er andere verwachtingen zijn in hun nieuwe situatie. Sommigen nemen bijvoorbeeld meer huishoudelijke en zorgtaken op, terwijl hun partner werkt of stageloopt.

Dit is veelal een nieuwe ervaring voor ze. Zij weten soms nog niet goed waar en wanneer zij kwetsbaarheid en emotie mogen tonen, en op welke moment een meer dominante rol wordt verwacht. Soms vallen zij daardoor terug in oude en bekende patronen die niet passen bij de nieuwe situatie. Deze onwennigheid levert dan ook regelmatig frictie op in een relatie.

Het zichtbaar uitdragen van Syrische identiteitsaspecten en het terugvallen op oude, herkenbare gedragsnormen beschermen daarom aan de ene kant Syrische mannen tegen persoonlijk leed en sociaal geweld. Aan de andere kant kunnen deze mannelijke identiteiten averechts werken wanneer ze niet passen in een omgeving waarin ze gezien worden als ‘anders’ of een bedreiging.

Belevingswereld van de inburgeraar

Mijn onderzoeksbevindingen laten zien dat jonge Syrische vluchtelingen kwetsbaarheid op verschillende manieren ervaren en in reactie daarop verschillende vormen van mannelijkheid aanwenden, afhankelijk van wat de omgeving van ze vraagt. Dag in dag uit leveren ze veel ‘emotioneel werk’ voor een veilige en succesvolle toekomst. Zij verkennen hun eigen kwetsbaarheden en gevoelens door emotionele connecties aan te gaan met mensen en alledaagse plekken.

Als we kijken naar ‘succesverhalen’ van ‘rolmodellen van integratie’ gaat het echter vooral over ‘harde’ vormen van aanpassing en participatie, zoals zij die de taal onder de knie hebben, hun inburgeringscursus succesvol hebben afgerond of actief zijn op de arbeidsmarkt.

Terwijl de verantwoordelijkheid in het Nederlandse inburgeringsstelsel steevast neergelegd wordt bij de inburgeraar, is er bijzonder weinig aandacht voor de belevingswereld van de inburgeraar en de rommeligheid van het dagelijks leven. Maar juist wat van hen verwacht wordt, namelijk het aanpassen van genderrollen en -relaties, haal je niet uit eenzijdige representaties van mannelijkheid in tekstboeken en inburgeringslessen.

Het lezen en navigeren van een samenleving heeft tijd en inzicht nodig. Er is daarom meer aandacht nodig voor de emoties en kwetsbaarheden van mannelijke vluchtelingen. Voor hoe zij deze in het dagelijks leven ervaren en welke maatregelen zij nemen om dominante stereotypes om te draaien.

Dit artikel verscheen eerder bij Sociale Vaagstukken. Rik Huizinga promoveerde in 2022 bij de Rijksuniversiteit Groningen op het proefschrift ‘Thuis na gedwongen migratie’. Momenteel is hij als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de Universiteit Utrecht.