Overzicht

serie

Vaste Gasten

Foto: daisy.images (cc)

Net als je even inkakt, prikken onze Vaste Gasten je weer wakker met hun scherpe pen.


Foto: daisy.images (cc)

Geen bal op tv | Wie is de mol?

, door

COLUMN - Tot twee jaar geleden begreep ik niet waarom ik naar Wie is de mol? zou moeten kijken. Als je er voortijdig achter komt wie de mol is, is het spel afgelopen. Leek mij. Ik begreep kenneljk niet dat de mol er niet uit kan vliegen. En dat iemand die de mol lijkt, dit bewust kan doen om zijn of haar kansen te vergroten. Los daarvan heb je ook nog eens te maken met de macht van de editors die jou alleen laten zien wat ze willen dat je ziet.

Dankzij mijn kinderen kijk ik inmiddels wel naar Wie is de mol? En begrijp ik ook wel wat de lol ervan is. Iedereen is een Sherlock Holmesje dat naarstig op zoek is naar clues om de mol te ontmaskeren. Terwijl dat welbeschouwd onmogelijk is. Aankomende zaterdag is de finale. Er zijn nog drie potentiële mollen over: Sarah, Niels en Merel. Ze zouden het allemaal kunnen zijn.

Als ik eerlijk ben: het interesseert me niet zo wie van deze drie het is. Mijn geld stond op Sinan, die er vorige week uitvloog. Ik verdacht hem niet zozeer omdat ik hem verdacht vond, maar omdat ik het graag wilde. In de uitzending ervoor, zagen wij Sinan na de eliminatieronde zeggen: ‘Dit is een hele goede mol. Een héle goede mol.’ Het leek mij ontzettend grappig dat Sinan dit over zichzelf zei. Vandaar dat ik hoopte dat hij de mol was. 

Foto: daisy.images (cc)

Geen bal op tv | De race van Leo Kouwenhoven

, door

COLUMN - ‘Als je denkt de quantummechanica te begrijpen, heb je het niet begrepen.’ Met deze uitspraak van natuurkundige Richard Feynman opende regisseur David Kleijwegt zijn documentaire De Race, een portret over nano-wetenschapper Leo Kouwenhoven. Ik vroeg me af of je het om kan draaien: als je niks van quantummachanica begrijpt, heb je het begrepen. Mocht dat zo zijn, dan heb ik het begrepen, want ik begrijp er niks van.

De fundamentele onbegrijpelijkheid leidde tot grote verwarring bij een redactrice van een of andere talkshow (Pauw of DWDD vermoed ik) die Leo Kouwenhoven wilde uitnodigen om iets te vertellen over zijn quantumcomputer in aanbouw. Ze was bang dat het publiek hem niet zou begrijpen. ‘Dat zou heel goed kunnen’, zei Leo Kouwenhoven, ‘want het valt ook niet te begrijpen. Ik begrijp er zelf ook niks van.’ De redactrice begreep hem niet.

De cameraploeg van David Kleijwegt heeft Leo Kouwenhoven en zijn team een jaar of vijf, zes gevolgd. In 2012 hadden ze het Majorandeeltje waargenomen. Dat deeltje zou de sleutel vormen tot de bouw van een quantumcomputer. En dan zou de wereld wat beleven. Kleijwegt hoopte natuurlijk dat er voor zijn camera’s geschiedenis zou worden geschreven. Maar dat viel tegen. Dan maar een portret. 

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Maria Lichtmis

, door

COLUMN - Hoe meer je je met volkscultuur en (historische) etnologie bezighoudt, hoe meer de hele cultuur aan elkaar lijkt te hangen van seizoensfeesten en de daarmee verbonden vruchtbaarheidsriten. De komst van het christendom maakte het er niet simpeler op met door de kerk opgelegde kersteningen links en rechts en heidens gebruiken die doodleuk naast of tijdens het christelijke feest bleven bestaan aan waar niemand moeite mee scheen en schijnt te hebben. Met name de insulaire gebieden zijn hier goed in.

Bovendien kent de volkscultuur fenomenen met talrijke zijtakken die weer in de zijtakken grijpen van andere volksfenomenen. Wie had bijvoorbeeld gedacht dat het feest van Maria Lichtmis, dat twee dagen geleden gevierd is, samen zou hangen met het oprichten van de Sint Brigida-den in Noorbeek? Maar laten we bij het begin beginnen.

Maria Lichtmis: het christelijke feest

Het feest dat tegenwoordig meer bekendstaat onder de benaming de ‘Opdracht (of Presentatie) van de Heer in de Tempel’ is in het westen niet één van de bekendste christelijke feesten, behalve in de Oosters-Orthodoxe Kerk, waar het gevierd wordt als één van de twaalf grote feesten en vanouds Hypapante (“ontmoeting”) genoemd wordt. Men moet dit Maria-feest niet verwarren met het feest van de ‘Besnijdenis van de Heer’ dat op 1 januari wordt gevierd, hoewel alleen nog in Rooms-Katholieke parochies die de oude Tridentijnse Ritus volgen.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Middeleeuwse monsters

, door

COLUMN - Het dierenrijk is grofweg te verdelen in drie categorieën: (1) levende c.q. bestaande dieren, (2) uitgestorven dieren en (3) fantasie- fabel- en mythologische dieren. Om deze laatste groep gaat het in deze blog en ik zal ze in het vervolg voor het gemak kortweg ‘fabeldieren’ noemen.

De toch al simpele onderverdeling is bovendien niet zo consistent als het lijkt, want er zijn de nodige dieren die vrolijk heen en weer wippen tussen deze categorieën. En dan gaat het niet zozeer om de reële kwaliteit van het betreffende dier, maar hoe het door onderzoekers beschouwd wordt. Zo werd in 1938 in Zuid-Afrika een levende Coelacanth gevangen en in 1998 nabij Indonesië een tweede, een vis waarvan de wetenschap van mening was dat die zo’n 65 miljoen jaar geleden was uitgestorven. De Coelacanth promoveerde vervolgens van categorie 2 naar categorie 1.

In Siberië was al geruime tijd door inscripties op stèles een imposant dier bekend dat door onderzoekers naar het rijk der fabelen was verwezen, tot het een paar honderd jaar later een skelet van het beest werd gevonden; het bleek ‘gewoon’ een onbekende dinosaurussoort te zijn en zo promoveerde het dier van categorie 3 naar 2.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Met Indiana Jones naar Sentinel

, door

COLUMN - Volkeren en stammen die sinds hun ontstaan tot op de huidige dag geheel of bijna helemaal geïsoleerd hebben geleefd, is er iets spannenders denkbaar voor etnologen, antropologen en geografen? Vragen die ik zou stellen: hoe hebben deze schriftloze mensen hun traditie doorgegeven? Wat is hun wereldbeeld en met name boven- en onderaardse beeld? Welke taal spreken zij? En misschien wel de belangrijkste vraag: in hoeverre zijn de kenmerken van hun huidige situatie te extrapoleren naar andere oervolken in heel andere delen van de wereld die wel allang zijn uitgestorven, zoals onze eigen Hunebedbouwers, zodat wij meer inzicht in hun gedachten en handelen krijgen?

We kennen allemaal de (soms letterlijke) indianenverhalen over ‘verloren stammen’ in het Amazone-gebied en Nieuw-Guinea (1938: ontdekking Dani-Papoea’s in de Baliemvallei), maar wat is daar qua geïsoleerdheid nog van over? En als zo’n volk eenmaal is ontdekt, hoe ga je daar vervolgens veldonderzoek doen, mocht daar überhaupt toe besloten worden? Stel je gewoon een wetenschappelijk team samen of is het voor de veiligheid beter eerst Indiana Jones of Lara Croft er op af te sturen?


John Allen Chau op Sentinel

Pas na de commotie over de Nashville-verklaring realiseerden zich velen dat er nog steeds groepen van extreem-orthodoxe christenen bestaan. Ze bleken niet uitgestorven, maar hun aantal is juist stijgende, ook in Nederland. Zo fronsten ook velen hun wenkbrauwen toen in november vorig jaar bekend werd dat er op een afgelegen eilandje in de Indische Oceaan de Amerikaanse zendeling John Allen Chau met pijl en boog was vermoord.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Orale tradities en mythen van de Roma

, door

ACHTERGROND - In de tweede helft van het eerste millennium n.Chr. raakt in noordelijk India een compleet volk op drift. De reden is nog steeds niet echt duidelijk en door het volk zelf allang vergeten. Onderzoekers vermoeden dat het hier om ‘onaanraakbaren’ gaat, leden van de laagste kaste van de Indiase maatschappij, die als slaven hun vrijheid hadden verkregen en bij gebrek aan territorium maar gingen zwerven. Dit is echter slechts een vermoeden.

Hun herkomst is pas vele eeuwen later door westerse onderzoekers vastgesteld op basis van linguïstisch en genetisch onderzoek. Het volk had (en heeft) wel een eigen taal, het Romani, maar die werd niet op schrift gesteld zodat er geen sprake is van een schriftelijke maar alleen van een orale traditie. Bovendien werd hun taal net als hun tradities sterk beïnvloed door de landen waar zij doorheen trokken.

Vergeten verleden

In de vorige eeuw werd al vastgesteld dat orale tradities, als die niet consequent en nauwkeurig worden doorgegeven, zoals de oude Griekse epen, binnen de kortste keren deformeren en zelfs verloren gaan. Na verloop van een aantal eeuwen kon het volk zich daardoor weinig herinneren over zijn oorsprong en ging verhalen hieromtrent verzinnen, een ‘invented tradition‘ om zijn afkomst en daarmee zijn bestaan te legaliseren.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Een mystica jubileert

, door

LONGREAD - Een column over de Middeleeuwse mystica Beatrijs van Nazareth (ca.1200-1268) past niet echt in een serie over volkscultuur – hoewel ze in de volkstaal schreef en niet in het Latijn – maar een verhaal over een christelijke zalige in de laatste, toch al tot enige bezinning aanzettende week van het jaar, kan geen kwaad. Bovendien is er een aanleiding: het was dit jaar 750 jaar geleden dat deze voor de Brabantse mystiek en de Nederlandse literatuur zo belangrijke vrouw is overleden. Alle reden dus voor een longread.

Voor de verandering gaat het nu eens niet over een vage heilige wier biografie een paar honderd jaar na overlijden terechtkwam in de beruchte Legenda Aurea, maar om een historische figuur. Beatrijs van Nazareth wordt binnen de Middelnederlandse mystiek in één adem genoemd met Hadewijch en Jan van Ruusbroec. Haar ‘jubileum’ werd op 29 augustus (haar feestdag) 2018 gevierd in de abdij Onze-Lieve-Vrouw van Nazareth in Brecht (België), een rechtstreekse voortzetting van de gelijknamige abdij die in 1236 door haar vader was gesticht.

Biografie

Er is in tegenstelling tot de werken van Hadewijch en Jan van Ruusbroec slechts één geschrift van Beatrijs overgeleverd, het mystieke traktaat Van seven manieren van heiliger minne, waarover straks meer.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | De Roma en Zwarte Sara

, door

ACHTERGROND - Nee, Zwarte Sara is niet de feministische variant van Zwarte Piet. Zij ligt meer in het verlengde van de Zwarte Madonna’s wier zwartheid waarschijnlijk verwijst naar de kleur van de aarde, de duisternis waaruit iedereen geboren is, en daarmee verbonden vruchtbaarheid. Wat dat betreft is het dezelfde zwartheid van de vruchtbaarheidsfiguren die tijdens de kerstening van Europa tot duivels werden gedegradeerd. Zwarte Sara is de niet door de kerk van Rome erkende beschermheilige van de zigeuners, in hun eigen taal ‘Sara e Kali’ genoemd.

Om het onderwerp in perspectief te plaatsen eerst iets over de zigeuners. Door hun vaak zelfgekozen isolement vormen ze voor de volkscultuur een bijzonder interessant onderwerp. De lezer zal op zijn klompen aanvoelen dat het niet gaat om één volk, maar om een geheel van vele vertakkingen, stammen en clans.

De etymologie van ‘zigeuner’ is onzeker en complex. Sommige onderzoekers menen dat het woord afkomstig is van het Hongaarse ‘cigány’ of het Latijnse ‘secanus’, anderen menen dat het woord via ’tsigan’ is afgeleid van ‘atsinganoi’ of ‘athiganoi’, Georgisch c.q. Grieks voor ’tovenaar’. Interessant is de herkomst van de Engelse benaming ‘gypsy’ en de Spaanse naam ‘gitano’, die elk zijn afgeleid van ‘Egyptisch’. Veel zigeuners hebben verklaard uit Egypte te komen. Vanaf de late Middeleeuwen komen in Europa de woorden ‘syngainder’ (1575) en ‘zigeyner’ (1595) voor.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | De hut van Baba Yaga

, door

COLUMN - Op 4 augustus 1873 overleed de Russische kunstschilder, beeldhouwer en architect Viktor Aleksandrovitsj Hartmann. Geneer je niet als de naam je niets zegt, want hij heeft de Galerij der Groten niet gehaald.

Ter nagedachtenis richtten zijn vrienden, die allen streefde naar een oorspronkelijk Russische kunst zonder buitenlandse invloeden, kort na zijn dood in 1874 een tentoonstelling in met zijn beste werken. Geen van die schilderijen heeft de tijd overleefd en we weten dus niet hoe het schilderij met bijvoorbeeld de hut van Baba Yaga er uit heeft gezien. Toch kunnen we een indruk krijgen aangezien er van Hartmann een ontwerp van een klok bewaard is gebleven dat de bewuste hut voorstelt.

Wat wel overleefde en zelfs wereldberoemd werd, was de suite van pianowerken die Hartmann’s grote vriend Modest Mussorgski als klankverbeelding van de tentoonstelling schreef en dat sindsdien kortweg bekend staat als ‘De schilderijententoonstelling’ of in de rockbewerking van Emerson, Lake and Palmer uit 1971 als ‘Pictures at an exhibition’. De buitenzijde van de LP-klaphoes toont als verwijzing naar de verloren gegane kunstwerken slechts lege lijsten, maar die zijn aan de binnenzijde opgevuld met nieuwe schilderijen. In het midden hangt het schilderij getiteld ‘The Hut of Baba Yaga’, verwijzende naar het gelijknamige deel 15 van de suite van Mussorgski.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Zwarte Piet (4)

, door

Het vorige deel ging in hoofdzaak over de verschillende interpretaties van de Sint-en-Piet-traditie door de Germaans-mythologische school en de latere legendarische school. Ook legde ik de nadruk op de complexiteit van deze tradities, zowel verticaal (historisch) als horizontaal (geografisch).

Voorzichtigheid is altijd geboden: dat bepaalde fenomenen een bepaald motief delen (bijvoorbeeld het straffen van stoute en belonen van brave kinderen, dat ook wordt gepraktiseerd door Vrouw Holle, Grýla en Perchta) wil niet per definitie zeggen dat ze behoren tot eenzelfde traditie. Het vereist zelfs een bewuste keuze en afbakening om uit te maken welke fenomenen nog wel tot de (oude) sinterklaastradities behoren en welke niet meer.

Zonnestelstel Sint

Het is als met ons zonnestelsel: de acht kernplaneten met hun manen horen hier ongetwijfeld bij en de voorbij Neptunus rond de zon cirkelende dwergplaneten ook, maar de Kuipergordel vormt voor velen gevoelsmatig de grens van ons zonnestelsel, terwijl anderen de nog verder liggende Oortwolk er nog bij rekenen, hoe hypothetisch die ook is. Maar ook buiten de veronderstelde Oortwolk cirkelen nog grote rotsblokken in een baan om de Sint. Om nog maar te zwijgen van de eveneens hypothetische planeet ‘X’: het zou wel zo leuk zijn als er ooit vanuit een vergeten archief of orale traditie van een pas ontdekte bergstam totaal nieuwe feiten omtrent Sint en Piet naar boven komen.

Foto: daisy.images (cc)

Hulspas weet het | De mannen aan de onderkant

, door

COLUMN - Een verplichte filmlijst. Dat lijkt Cinekid-directeur Floor van Spaendonck een goed idee. Een lijst van films die scholieren gezien móeten hebben. Want film is toch ook cultuur? En er is toch ook een leeslijst? Het voorstel hobbelde vorige week eventjes door de media. Het lijkt zo’n mooi idee. Op het eerste gezicht. De vraag is wat er met zo’n idee gebeurt als je er wat langer over nadenkt.

Spaendonck staat in een eerbiedwaardige traditie. Decennialang werd het onderwijs gebruikt als dumpplaats voor goede bedoelingen. Kinderen moesten Engels leren, Chinees, goede omgangsvormen, hygiëne, filosoferen, debatteren, democratisch denken, mediawijsheid, weerbaarheid, tolerantie, dansend leren, en dan ook de canon bestuderen en ga zo maar door. Jarenlang heerste het gevoel dat er op scholen geen moer gebeurde. Dat onderwijskrachten zaten te schrééuwen om ideeën om de ledige uren te vullen.

En menigeen gooide zijn goedbedoelde boodschap over de schoolmuren – wie de jeugd heeft, heeft de toekomst, niet waar? God zij dank lijkt die trend verleden tijd. Langzaam raken we ervan doordrongen dat leerkrachten én kinderen helemaal geen tijd hebben voor dat gedoe. Het onderwijs zit al propvol. En de docent is al horendol. Alleen Spaendonck heeft dat nog niet door, zo lijkt het. Die flikkert nog wat over de muur. De schat.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Zwarte Piet (3)

, door

ACHTERGROND - Eigenlijk had dit deel het slotdeel van het drieluik over Zwarte Piet (en Sinterklaas) moeten worden, maar om de complexe stof enigszins tot zijn recht te laten komen moet ik er volgende keer toch nog een deel aan vast plakken. Het tweede deel ging over de twee sporen die het sinterklaasfeest bewandelt: het bekende spoor van het huidige feest (‘nieuwe sinterklaasfeest’) dat zijn wortels heeft in de volle Middeleeuwen en een veel ouder spoor dat volgens mij zijn wortels heeft in de aloude seizoensfeesten en bijbehorende vruchtbaarheidsriten (‘oude sinterklaasfeest’).

Maar er is nog een derde spoor – beter gezegd spoor 2b – en dat is het spoor van dodencultus, voorouderverering en Germaanse mythologie. Is de huidige zwartepietendiscussie bijna uitsluitend politiek en maatschappelijk van aard, de terugvoering van Sinterklaas op de Germaanse mythologie is een wetenschappelijke discussie, maar niet minder fel.

Mocht je veronderstellen dat de zwartepietendiscussie inmiddels wegens een overdaad aan bewijs van de voorstanders het zwijgen is opgelegd – maar niets is minder waar -, hetzelfde geldt voor de wetenschappelijke discussie aangaande Sint en Wodan. De bron van deze discussie ligt niet bij Jan Schenkman maar bij Jacob Grimm, die net als Schenkman niet kan worden bestempeld als de kwade genius.

Vorige Volgende