Scholieren belonen met zeilcruise 8000 euro: dat kan handiger

ANALYSE - De Rotterdamse scholengemeenschap Hugo de Groot beloonde onlangs leerlingen die goede cijfers hebben gehaald en inzet hebben getoond. Zij mogen mee op een zeilcruise in de Caraïben. Het is beslist lovenswaardig om positief gedrag te belonen, maar dit staat voor een verkeerde trend.

Een zeilcruise in de Caraïben is exclusief en duur en iemand daarmee belonen kan makkelijk worden gezien als een vorm van betaling. Een betaling voor goed gedrag op school? Het initiatief past in de huidige trend om financiële beloningen te gebruiken om maatschappelijk gewenst gedrag te stimuleren, zoals kortingen op zorgpremies bij een gezonde leefstijl, betaling voor mantelzorg, of geld voor elke kilo gescheiden afval.

Maar betalen voor gewenst gedrag is niet zonder risico’s. Uiteenlopende studies (paywall) hebben duidelijk laten zien dat betalingen voor positief gedrag ertoe kunnen leiden dat de intrinsieke motivatie om goed te doen verdwijnt. Zo halen studenten minder geld op voor een goed doel als zij hiervoor betaald worden en daalt hun bereidheid om mee te helpen bij een verhuizing als hier een vergoeding tegenover staat. Of neem bloeddonaties, waarover de socioloog Richard Titmuss al in 1970 een bestseller schreef. Hij vergeleek het Britse systeem voor bloeddonorschap met het Amerikaanse systeem en legt uit dat het Britse systeem beter werkt omdat in Engeland bloed wordt gegeven door vrijwilligers. In het Amerikaanse systeem wordt – naast vrijwillige donaties – voor bloed betaald, wat leidt tot minder donoren en een slechtere bloedkwaliteit. De financiële vergoeding voor bloed in Amerika zorgt ervoor dat doneren daar wordt gezien als handel. Dat heeft niet alleen een ondermijnend effect op de motivatie van de huidige donors, maar ook op het verantwoordelijkheidsgevoel voor donorschap bij andere burgers, op moraliteit dus.

Niet ondenkbaar: zeiltocht ondermijnt motivatie

Dat op de Hugo de Grootschool de intrinsieke motivatie om goed te presteren wordt ondermijnd door de nieuwe beloningsstructuur is niet ondenkbaar. Het risico van een afgezwakte intrinsieke motivatie om goed te presteren is niet alleen dat schoolprestaties afhankelijk worden van de aanwezigheid van een extrinsieke beloning, maar ook dat de leerlingen kunnen leren dat eigenschappen zoals inzet, solidariteit en verantwoordelijkheid te koop zijn. Dit lijkt niet de bedoeling.

Een alternatieve, veelbelovende en minder risicovolle manier om gedrag te beïnvloeden waar nog niet vaak aan wordt gedacht, is het gebruik van sociale gedragsnormen. Dat mensen gevoelig zijn voor het gedrag van anderen is een bekend gegeven in de psychologie. Mensen hebben een sterke drang om zich te vergelijken met anderen en zich aan te passen. Het gebeurt automatisch en onbewust. Onderzoek in de neurowetenschappen laat zien dat er in het brein zelfs een zogenaamd foutsignaal plaatsvindt wanneer onze mening anders is dan die van de
groep.

Sociale vergelijking kan gedrag veranderen

Programma’s gericht op gedragsverandering kunnen handig inspelen op deze ingewortelde neiging tot sociale vergelijking. Zo is het alcoholgebruik op veel Amerikaanse scholen aanzienlijk afgenomen door campagnes waarin aan jongeren werd verteld hoeveel hun leeftijdsgenoten echt gemiddeld drinken. Wanneer jongeren erachter komen dat hun beeld over alcoholgebruik niet klopt (de meeste jongeren overschatten die hoeveelheid), passen zij hun eigen inname automatisch naar beneden aan, zodat zij niet meer afwijken van het gedrag van de rest.

Het is voor te stellen dat een dergelijke aanpak ook kan helpen om schoolprestaties te verbeteren. Veel leerlingen denken waarschijnlijk dat andere scholieren meer op goede schoolprestaties neerkijken dan ze werkelijk doen. Door leerlingen op de hoogte te stellen van hoe anderen in het echt denken over goede prestaties, kunnen de leerlingen hun beeld hierover bijstellen. Met een verwachte verbetering van schoolprestaties als gevolg.

Een andere manier waarop sociale normen gedragsverandering kunnen bewerkstelligen, is door een referentiegroep in te zetten waar de doelgroep zich mee identificeert. Zo is het Amerikaanse bedrijf OPOWER succesvol in het terugdringen van energieverbruik van huishoudens door energiebesparingstips te combineren met informatie over het energieverbruik van de buren. Ook laat een studie in hotels zien dat gasten vaker hun handdoek hergebruiken wanneer hen verteld wordt dat andere hotelgasten dit ook hebben gedaan.. Dit effect is het grootst als gasten geïnformeerd worden over het gedrag van hotelgasten die op dezelfde kamer hadden verbleven: daar identificeerden zij zich het sterkst mee.

Schoolprestaties zijn ook te verbeteren met sociale normering

Schoolprestaties kunnen mogelijk ook via deze aanpak worden verbeterd. Met name adolescenten zijn immers gevoelig voor het gedrag van anderen die tot dezelfde groep behoren. Door goede schoolprestaties te verbinden aan leerlingen waarmee de rest zich identificeert, kan het gedrag van deze leerlingen de nieuwe sociale norm worden.

Overigens, langs deze weg kan het op de Hugo de Grootschool natuurlijk ook goed uitpakken. Als de prijswinnaars van de zeilreis in de Caraïben een voorbeeldfunctie krijgen en hun goede prestaties op school daarmee de nieuwe norm worden, dan is het zeker mogelijk dat het initiatief wel een succes wordt.

Mirre Stallen werkt bij het Donders Institute van de Radboud Universiteit Nijmegen. Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken.