Politieke crisis, liberalisme en vernieuwing

Nederland is een land van achterkamertjes, elites die elkaar baantje toespelen, zo willen ons de herauten van de onvrede laten geloven. Daar zit veel in. De kabinetsformatie is geen helder proces en de uitkomst ongewis. De burgemeester wordt niet gekozen, maar is een satraap uit Den Haag. De kandidatenlijsten voor verkiezingen is een gesloten systeem van vriendjes en gelijkgestemden uitzoeken. De verkiezing van de eerste kamer, door de provinciale staten is een trouvaille van Thorbecke, maar toch eigenlijk een aanfluiting. Zo gezien is het geen wonder dat dit land vast zit en zich niet vernieuwt…

De vraag is natuurlijk of het waar is. Is het land in een politieke crisis? Is er stagnatie? De hooggeleerde Daudt kon mooi vertellen over het democratisch tekort in Nederland. Maar het kiezen van een burgemeester zou weinig oplossen, de evenredige vertegenwoordiging afschaffen zou de verscheidenheid van onze politiek om zeep helpen, de Eerste Kamer zou bij een andere vorm van kiezen zijn reflexieve karakter verliezen.

Het is de vraag of je het van het sleutelen aan systemen moet hebben. Is er een crisis in het vertrouwen in de politiek? Het beeld is dubbel: enerzijds wijzen de onderzoeken uit dat mensen niet ontevredener zijn dan vroeger, anderzijds is het wel zo dat de traditionele middenpartijen afkalven en de kiezer grote beweeglijkheid toont.

Komt die dynamiek bij de kiezers door het democratisch tekort? Dat is moeilijk vol te houden, als je naar de PVV kijkt met enig lid Wilders en zijn bepalende rol in de kandidaatstelling van de PVV voor kieslijsten. Het democratisch gehalte van de partij of zijn leider interesseert de kiezer niet, als we het succes van de PVV bezien.

De “houtje-touwtje” meerderheid van Rutte komt nog op tempo ook; het bezuinigen gaat rigoreus en de meerderheden worden tot dusver gevonden. Is er een ideologische overeenstemming, die tot dusver aan de aandacht is ontsnapt?

Rutte is geen sterk ideologische liberaal, dus voor zijn meerderheid levert hij graag nu en dan symbolische dingen in. (de zondagsrust..) Over de bezuiniging is de strijd tot dusver beperkt, al flakkerde die wat op bij de discussie over het PGB en de stapeling van de sociale gevolgen bij de gemeenten. (akkoord VNG en IPO). Het pensioenakkoord laat echter zien dat de ‘polder’ niet is ondergelopen met een tsunami van onvrede.

Dus met het geld en de krachtdadigheid zit het voorlopig wel redelijk, maar welk beeld van de samenleving drijft Rutte en zijn vrienden? Maggie Thatcher was er bijvoorbeeld helder in: “er is geen samenleving, er zijn alleen families”, zei zij snibbig. Maar Rutte beweerde in de verkiezingscampagne dat er wel een “marktmeester” moest zijn, om de ongebreidelde marktwerking in goede banen te leiden. Allen, de overheid moest kleiner worden.

Vraag is: hoe dan? Een jaar of dertig geleden deed de theorie van de “overbelaste staat” opgeld. Voor die staat, die te veel taken had, waren een paar therapeutische benaderingen:

–      vertrouwen in marktwerking

–      sociale controle

–      expertise

–      administratieve rationalisatie

–      liberaal-corporatistische arrangementen.

Het ziet er allemaal heel hedendaags uit: voor het cultuurbeleid is de marktvraag bepalend en speelt het investeren in topkunst niet. In de gezondheidszorg zien we het geloof in sociale controle terug: mantelzorg, eigen kracht, Wmo voorzieningen, geen PGB meer.

Deskundigheid is minder in tel bij deze regering: men krijgt wel genoeg advies…

Administratieve rationalisatie is herkenbaar in de decentralisatie in het akkoord met VNG en IPO: het Rijk zal kleiner worden en minder doen en het groeien van gemeenten en provincies wordt tegengegaan door niet teveel budget aan de bevoegdheden te koppelen.

Tenslotte de liberaal corporatistische benadering: de sectoren mogen en moeten zichzelf reguleren en die regels worden algemeen verbindend gemaakt. Het laatste voorbeeld daarvan is de nieuwe woningwet en de sectorale regelgeving, die Aedes moet gaan handhaven.

Maar is het dat? Ik beweer datt de vervanging van een formeel wetboek door quasi-regelgeving in een sector of nieuwe regels uit de EU niet betekent dat de vrijheid toeneemt: de beet van de hond of de kat…We wilden toch dat er meer ruimte zou ontstaan voor ondernemerschap? Dan maakt het niet uit hoe je ondernemerschap wordt gefnuikt: als je eerst dikke boeken met regels moet bestuderen, kun je je kansen niet grijpen.

Niet zo lang geleden deed het Rijk aan MDW, Marktwerking, Deregulering en

Wetgevingskwaliteit. Het principe was: meer ruimte voor de markt, op een ‘level playing field’, waardoor minder regels nodig zouden zijn. Die konden dan worden afgeschaft. Daardoor zouden wetten beter over de essenties gaan en overzichtelijker worden.

Helaas: het verschil maken tussen markt en hybride vormen van ondernemen, leidt tot een onbedwingbare regelzucht, reglementering en nieuw toezicht. De invoering van de marktwerking leidt tot allerlei problemen, die door sectorale quasi-wetgeving, nieuwe rijkswetgeving en nieuwe toezichtsvormen moet worden beteugeld. Denk aan de AFM en DNB, die elkaar recent in de haren vlogen ook. Denk aan organisaties als de OPTA en de kartelwaakhond.

Is dit het maatschappijbeeld van de daadkrachtige mannen van Rutte en Wilders? Ik heb er niet eens veel tegen, maar de visie zou wat verhelderd mogen worden. Hoe moet de wereld van een kleinere overheid er uit zien, hoe gaan we echt dereguleren en regeldruk beperken? Hoe organiseren we de maatschappelijke werkelijkheid? Hoe beheersen we de werking van de markt? Hoe krijgen we de wereld die we willen?

Al weer lang geleden begon Balkenende met het innovatie-platform, met Frans Nauta als jonge duvelstoejager; die liep vast in de departementale zeden. Maar de bovengestelde vragen kunnen nog steeds worden aangepakt. Alleen bij een serieuze poging kan het voordeel van de ICT revolutie in nieuwe maatschappelijke verhoudingen worden verzilverd.

Ik heb wel een idee: zet vijf liberale denkers bij elkaar. Laat ze na twee maanden drie grote experimenten voorstellen en stort je op de uitvoering daarvan. Die experimenten moeten gemeen hebben dat zij gebruik maken van ICT en de maatschappelijke verhoudingen vereenvoudigen. De mop van experimenten in de realiteit is dat zij bij succes onomkeerbaar zijn, dus hervormers, kom op!