Nepnieuws door de eeuwen heen

RECENSIE - Han van der Horst relativeert alle recente ophef over nepnieuws met een uitgebreide geschiedenis van misleiding van de publieke opinie van de oudheid tot heden.

Desinformatie is zo oud als de wereld. Leugen, bedrog en misleiding horen nu eenmaal bij onderlinge relaties tussen mensen en dat weten we al eeuwen. We zijn er zelf mede schuldig aan: ‘De wereld wil bedrogen worden’, luidt het gezegde.

In Nepnieuws, een wereld van desinformatie gaat historicus Han van der Horst met grote stappen door de geschiedenis om te laten zien dat nepnieuws zo oud is als de mensheid. Aan de hand van voorbeelden uit de tijd van de Assyriërs tot en met de periode van de Koude Oorlog laat hij zien hoe machthebbers hebben geprobeerd hun positie en reputatie in stand te houden door het volk te misleiden. En niet zelden dienden al die verdraaiingen, vervalsingen, geruchten en gruwelverhalen als katalysator voor het op gang brengen van een gewapend conflict. Liegen als voorbode van oorlog. Het geeft te denken.

Nepnieuws is een tamelijk eclectische geschiedenis van politieke communicatie en propaganda in de context van de ontwikkeling van media. In de beschrijving van tal van bekende en minder bekende voorbeelden uit de hele geschiedenis heeft Van der Horst zich bepaald niet ingehouden. Propaganda is wel de centrale noemer, maar je kunt met dit boek ook je kennis ophalen over hoogtepunten uit de westerse politieke geschiedenis en de geschiedenis van de massacommunicatiemiddelen. Lees bijvoorbeeld het verhaal hoe de kranten zich aanvankelijk hebben ontwikkeld:  als brenger van puur zakelijk nieuws en als tegenhanger van de vele gekleurde schotschriften uit die tijd.

Hoe boeiend ik het boek ook vond, ik bleef toch zitten met de vraag: is dit allemaal ‘nepnieuws’? Of zou het misschien beter zijn verschillende vormen van eenzijdige, belangengebonden communicatie te onderscheiden en apart te beoordelen?

In de ruime opvatting van Van der Horst valt bijvoorbeeld ook het schrappen en toevoegen in de geschiedschrijving onder nepnieuws. Hij haalt voorbeelden aan van de Assyrische koning Sargon en de Egyptische farao Ramses II. Ik laat het aan de oudheidkundigen over zijn interpretaties van geschriften en opschriften te beoordelen. Maar ik wil er wel op wijzen dat heel veel geschiedschrijving naarmate de tijd vordert onderuit gehaald wordt en vervangen door nieuwe inzichten. En niet zelden omdat de historici constateren dat de pen van hun voorgangers door bepaalde belangen is gestuurd.

Het perspectief van de overwinnaar

Is nepnieuws gelijk aan gekleurd nieuws? Uit de Romeinse tijd krijgen we het voorbeeld van gekleurde berichtgeving die een oorlog moet vergoelijken en ophemelen. Caesar bescheef de Germanen in De bello Gallico als barbaren in beestenvellen.

Het boek van Caesar is tot op de huidige dag een soort model van hoe overwinnaars een oorlog beschrijven. Zij zijn de vertegenwoordigers van orde en beschaving. Zij vechten tegen chaos en barbarij. In de Tweede Wereldoorlog hield Goebbels staande dat Duitsland vocht voor een Europese cultuur tegen de barbaren uit het oosten. Van hun kant definieerden de geallieerden zich als de krachten van het licht, waarheid, vrijheid en civilisatie die verwikkeld waren in een strijd op leven en dood tegen de onderdrukking, de duisternis en het geweld als levensprincipe. (p.52)

Het is een vorm van propaganda die we sindsdien regelmatig zien terugkeren. Met steevast het misbruik van geruchten, halve waarheden en botte leugens. Het meest effectief is de oorlogspropaganda in tijden van instabiliteit, onzekerheid en angst. Het is dan vooral van belang alle onheil eenzijdig toe te schrijven aan één vijand, zo vat Van der Horst Hitler’s Mein Kampf samen:

Kies één vijand. Beticht hem van alle kwaad. Houd dat vol. Ga altijd op zoek naar incidenten. Onderstreep dat het geen incidenten zijn maar onderdelen van een vast patroon. Voed de angst en de haat. Dat is de weg naar de macht. (p. 179)

En het is tegelijk de weg naar het uitmoorden van ongelovigen en ketters in de tijd van de kruistochten, Joden in de Holocaust, politieke tegenstanders van communistische regimes en tegenstanders van allerlei andere dictaturen in verschillende fasen van de geschiedenis.

Te veel

Als je desinformatie zo breed opvat als Van der Horst die alle vormen van misleidende communicatie wil beschrijven is er wel heel veel te melden. Te veel, blijkt als hij Israël/Palestina ook nog even aanstipt

De hele trieste geschiedenis van de Joodse Staat en de zich verdreven voelende [???JvD] Palestijnen hangt trouwens van desinformatie en geschiedvervalsing aan elkaar (…) Het zou een apart boek vergen om deze kluwen van leugens, verschoven waarheden en verzinsels te ontwarren en dat zal hier dan ook niet gebeuren. (p. 237)

Heimelijke beïnvloeding

Om aan te sluiten bij de huidige discussie over nepnieuws zou ik een wat specifieker invulling van desinformatie gekozen hebben. Politieke propaganda is over het algemeen wel te herkennen (‘ik weet wie het zegt’). Met gekleurde berichtgeving zijn we allemaal ook wel vertrouwd. We kiezen niet voor niets onze eigen media. En dat er op geschiedschrijving vaak wat af te dingen valt kan niemand ontgaan. Wat ons zorgen moet baren is de desinformatie die er speciaal voor ontworpen is ons met leugens en verdraaiingen van de werkelijkheid in een bepaalde richting te sturen. De doelgerichte psychologische oorlogvoering van strijdende partijen die het moreel van de tegenstander met valse berichten proberen te ondermijnen of die met weer andere leugens poberen hun burgers aan zich te binden. En meer nog de opzettelijke psychologische oorlogsvoering in vredestijd die zomaar kan uitlopen op steun voor een oorlog (Vietnam, Irak). Het nepnieuws dat heimelijk wordt gefabriceerd ter misleiding, ontregeling en sturing van de publieke opinie in de richting van een door de ‘fabrikanten’ bepaald doel.

Er staan genoeg voorbeelden in het boek van Van der Horst die onder deze meer beperkte definitie van desinformatie en nepnieuws vallen. Maar ik kom ook veel gewone, openlijke propaganda en als zodanig herkenbare reputatiebescherming tegen en dat hoort toch eigenlijk allemaal bij het politieke spel. Tenzij je het hele spel nep noemt zie ik geen nepnieuws in de propaganda en de leuzen van politieke stromingen, in zelfgeregisseerd eerbetoon aan levende en dode heersers, in eenzijdige geschiedschrijving, in alle selectieve, gekleurde berichtgeving van groepsgebonden media. Daar zit ook veel laakbaars in, maar dat kunnen verstandige mensen zelf wel vaststellen. En dat is niet altijd het geval bij de heimelijke beïnvloeding via desinformatie met verdraaide berichten van bijvoorbeeld geheime diensten (die wel wat meer aandacht hadden mogen krijgen in dit boek).

Onderwijs

‘Geen reden tot wanhoop’ luidt de titel van het laatste hoofdstuk. Geheel mee eens. De producenten van nepnieuws vinden nog steeds belangrijke tegenspelers bij de gevestigde media en -als het goed is- in het onderwijs. Het tegenwicht bieden tegen misleidende communicatie zou een prioriteit moeten zijn in alle curricula.

Op school dien je te leren kritisch naar informatie te kijken zodat je in staat bent zelfstandig tot een weloverwogen oordeel te komen. De exacte wetenschappen staan geheel in het teken van rigoreus redeneren, als het nodig is op grond van exacte waarnemingen (…) Ook het literatuuronderwijs, geschiedenis en maatschappijwetenschappen staan als het goed is in dit teken. Doorgrond betekenissen. Slik niets voor zoete koek. Onderwerp de argumentatie en de vooronderstellingen aan een gedegen analyse. Identificeer de bronnen, schat ze volgens vaste regels en procedures in op hun geloofwaardigheid. Confronteer de leerling met uiteenlopende filosofische theorieën en levensbeschouwingen.

Han van der Horst, Nepnieuws; een wereld van desinformatie. Uitgeverij Scriptum, 310 p. ISBN 9789463190831. Prijs: € 17,95