Nabeschouwing Zomergasten | Adriaan van Dis

RECENSIE – Zesde en laatste aflevering van Zomergasten. Waarin Adriaan van Dis ons wil doen geloven dat hij geobsedeerd is door menselijke ellende, maar zijn fragmenten en zijn voorkomen iets anders verraden.

“Ik maak weer iets esthetisch van iets gruwelijks”, zei Adriaan van Dis toen hij vertelde over een Afrikaans jongetje zonder benen, wiens rompje zat vastgeschroefd op een plankje met wieltjes, en die zich met zijn armen voortbewoog als een zeeanemoon. Van Dis vertelde over zijn fascinatie voor mismaakte mensen. Hoe hij er zowel van gruwelt als door aangetrokken wordt.

Jan Leyers citeerde Van Dis, ooit zelf presentator van Zomergasten. Dat je aan de keuze van de fragmenten de obsessies van de Zomergast kunt aflezen. Van Dis zelf zei aan het begin van de uitzending dat hij heel erg zijn best had gedaan om géén verhaal te vertellen met zijn fragmenten, maar dat hij, toen hij zijn keuzes overzag, moest toegeven dat dit mislukt was. Zijn fragmenten vertelden wel degelijk een verhaal (en verrieden een obsessie), en dat was oorlog. Maar volgens mij was dat zijn obsessie helemaal niet. 

De kijker is een monster
Adriaan van Dis weet hoe de kijker in elkaar zit. Hij omschreef ons, televisie kijkend Nederland, als een monster. Een monster dat niet te temmen valt. Je kunt het proberen, maar het zal niet lukken. Door ons zo nu en dan met zorgvuldig gekozen bekentenissen te voeden, probeerde Adriaan van Dis het monster stil te houden. Zoals hij dat in elk televisieoptreden probeert. Door verlekkerd en in elegante bewoordingen over zijn fascinatie met menselijke ellende te vertellen, wil hij ons doen geloven dat die gruwelijkheden an sich een obsessie zijn. Maar het gaat om iets anders.

De nazibitch en de valse relnicht
Ter voorbereiding van de uitzending, heb ik weer eens naar wat fragmenten van ‘Hier is… Adriaan van Dis’ gekeken. Om precies te zijn naar de uitzendingen met Gerard Reve, Willem Oltmans en Willem F. Hermans. In alle gesprekken probeerde Van Dis zijn gesprekspartners uit de tent te lokken door hen, in de meeste eloquente bewoordingen en in die verfijnde dictie van ‘m, te provoceren. Hij beledigt ze tot op het bot en probeert hen van alles in de schoenen te schuiven, maar hij doet dit in zulke beleefde bewoordingen en met zulke chique dictie, dat je als kijker bijna niet door hebt, hoe vilein hij bezig is.

Ik dacht hieraan toen Adriaan van Dis een fragment liet zien waarin de weduwe Rost van Tonningen werd geïnterviewd door een bezopen Hans Verhagen. Zij vertelde monter over hoe aardig Himmler was en wat voor geschikte kerels er bij de SS zaten. Haar bekakte accent was het bekakte accent van Adriaan van Dis. Wat zij hier deed, dat deed Adriaan van Dis vroeger bij zijn gasten. In je hele verschijning probeer je de buitenwereld te doen geloven dat je een net mens bent, maar vlak onder de oppervlakte zit een meedogenloze nazibitch in het geval van de weduwe Rost van Tonningen en een valst relnicht in het geval van Adriaan van Dis.

The picture of Adriaan van Dis
Veel fragmenten die Adriaan van Dis liet zien, gingen over de ellende die mensen elkaar aan doen. En vooral over de schijn die wij ophouden om dat te verbergen. Indische troostmeisjes, Eerste Wereldoorlogveteranen, de weduwe Rost van Tonningen, een vrouw zonder armen en benen. Als de fragmenten die Van Dis had gekozen een obsessie blootlegden, dan was het de obsessie met façade. Met uiterlijke schijn. Met het vermogen of juist het onvermogen van de mens om naar de buitenwereld toe de waarheid te verbergen.

Bijna drie uur lang heb ik naar het hoofd van Adriaan van Dis gekeken. Het is een vreemd hoofd. De man is 65 jaar oud. Zo ziet hij er ook wel uit, maar er zit iets in hem dat doet vermoeden dat hij zijn best doet om er jonger uit te zien. Alsof zijn gezicht bedekt zit onder een laagje plastic dat hem moet behoeden tegen ouderdom. Ik moest denken aan The Picture of Dorian Gray, de novelle van Oscar Wilde. Alsof de door demonen veroorzaakte tekenen des tijds op het gezicht van Adriaan van Dis zich ergens anders hebben verzameld, op een portret dat Van Dis op een zolderkamertje bewaart. Zijn ware obsessie betreft de manieren waarop mensen hun demonen proberen te verbergen. Vandaar juist ook zijn fascinatie voor mismaakten. Die kunnen hun gruwelijkheid niet verbergen. Daar zie je meteen aan: daar is iets mis mee.

Dit in tegenstelling tot de door het jappenkamp getraumatiseerde vader van Adriaan van Dis. Zeer voorkomend naar de buitenwereld, maar zodra het bezoek de deur uit was, kwam zijn ware aard naar boven. Dan sloeg hij zijn zoon en sloot hij zichzelf op in een donkere kamer en ging hij hardop getallen opzeggen.

Francis Bacon
De favoriete kunstenaar van Adriaan van Dis is Francis Bacon (zie ook de afbeelding hierboven). In een geweldig fragment (uit deze documentaire) zagen wij de Ierse schilder, flink aangeschoten, uitleggen waarom hij zulke weerzin opwekkende schilderijen maakte. Bacon zag het als de enige manier om met zijn kunst op te boksen tegen de dagelijkse wreedheden die wij via het nieuws te verstouwen krijgen terwijl wij hier maar de schijn ophouden. Wat het schilderij van Dorian Gray is voor Dorian Gray, dat zijn de schilderijen van Francis Bacon voor de westerse beschaving. Francis Bacon zelf had geen last van demonen. Hij vertelde nergens in te geloven. Zijn bestaan op aarde had geen enkel doel. Hij zag alleen maar ellende en gruwel, desondanks was hij optimistisch. Waarover dan, vroeg de interviewer. “I’m optimistic about nothing”, zei Bacon.

Had Adriaan van Dis nog last van zijn demonen? Volgens mij niet. De obsessie met zijn vader was nog duidelijk aanwezig, maar hij had er geen last van. Het was meer een echo van een demon. Een heldere echo, maar een echo. Vooral bruikbaar als bouwstof om een boeiende uitzending van Zomergasten mee te maken. Toch bleef je het gevoel hebben dat er ergens nog iets zat. Maar wat dat was, kregen wij niet te zien. Jan Leyers, die trouwens erg goed was, probeerde het los te peuteren, maar het kwam niet naar boven. Misschien ook wel omdat het er niet was.