Mensen van de 20e eeuw – een retrospectief van August Sander

De Duitse fotograaf August Sander (1876-1964) stelde zich vanaf 1915 één doel voor ogen; het in beeld brengen van de sociale lagen zoals die zich in zijn tijd manifesteerden. Hiertoe onderscheidde hij de volgende, volgens hem belangrijkste groepen mensen; de boeren, de handwerklieden, de vrouwen, de standen, de kunstenaars, de mensen in de grote steden en de laatste mensen. Hij ging daartoe veelal op zoek naar mensen uit de buurt van zijn woonplaats Keulen. Grofweg zijn de foto’s die worden getoond tijdens de tentoonstelling Mensen van de 20e eeuw in Foam Amsterdam op te delen in een drietal periodes; medio jaren dertig, vlak na de Tweede Wereldoorlog en medio jaren vijftig. Het is een omvangrijk project geworden waarbij Sander de tijd nam om ‘zijn mensen’ te fotograferen. Zonder enige vooringenomenheid en met liefde voor het geportretteerde, worden de foto’s van Sander gepresenteerd. Het project geeft daarmee een belangrijk sociologisch, historisch en inzichtelijk beeld van een tijdsspanne van dertig jaar in de vorige eeuw.

Wat direct opvalt bij het bekijken van de foto’s in de eerste zaal, is dat veel beroepen de grandeur van weleer kwijt zijn geraakt. In elke categorie zijn de beoefenaars van bepaalde functies zeer gesoigneerd en is het duidelijk dat men zijn/haar waardigheid vaak ontleende uit het beroep. Hierbij heeft Sander echter wel een kans gemist bij twee van de zeven categorieën; de afbeeldingen van de boeren zijn voornamelijk gericht op de zogenaamde herenboeren, een groep die maar ten dele representatief is voor het geheel. Slechts een enkele foto toont het diep doorgroefde gezicht van het zware leven op het platteland. De vrouwen zijn veelal gefotografeerd aan de zijde van mannen die belangrijke functies bekleedden. Alleen de foto van de secretaresse bij een radiostation toont een zelfbewuste vrouw als een soort van suffragette zoals die in die tijd in opkomst waren.

Bij de handwerklieden merk je dat er in de loop der jaren een soort devaluatie van het beroep is ontstaan; de opkomst van de diensteneconomie ten koste van de productie-economie is daar debet aan. Waar vindt men namelijk tegenwoordig nog beroepen als bijvoorbeeld meester-slotenmaker, meester-schoenmaker of meester-pasteibakker? Ook bij de autoriteiten is dit het geval; typerend is de afbeelding van een typische Swiebertje bromsnor die alleen al door de lengte van zijn snor gezag moet hebben ingeboezemd. Slechts bij de notabelen en de kunstenaars zie je dat deze nauwelijks aan verandering onderhevig zijn geweest. De blik is hautain en het voorkomen is nobel.

De meest indrukwekkende categorie is die van de laatste mens; hieronder schaarde Sander de mensen die er op één of andere manier niet bij hoorden in die tijd variërend van zieken, misvormden en doden. De twee lilliputters deden mijn meteen denken aan de film Freaks (1932) waarin onze kleine medemens tentoongesteld werd in het circus en langzaam maar zeker in opstand kwam tegen deze vorm van misbruik. Indrukwekkend is het dodenmasker van Sander’s zoon die vermoord werd in de Tweede Wereldoorlog, maar desondanks met vredige uitdrukking op zijn gezicht lijkt te zijn gestorven. August Sander was één van de eersten die aandacht schonk aan de mens die men niet wilde zien en heeft daarmee wellicht een bijdrage geleverd voor het begrip van ziektes of afwijkingen die eveneens onlosmakelijk met het leven verbonden zijn.

Foam